ئاماژە: ئەم وتارەم لە ٢٠١١ بە زمانی فارسی نووسیوە. بە پێویستم زانی بە زمانی کوردی وەریبگێڕمەوە لەبەر ئەوەی هەست ئەکەم زۆر شت هێشتا گۆڕانکاری ئەوتۆی بەسەردا نەهاتووە. لەوانەیە یەکێک لە گرینگترین ئەو هۆکارانەی خۆلانەوەی کورد لە نێو بازنەدا، بگەڕێتەوە بۆ چەمکی “گەشەی سیاسی”.
****
ئاوڕدانەوەیەک لە ئالنگارییەکانی گەشەسەندنی سیاسی لە کوردستان
پرسێکی سیاسی و کۆمەڵایەتی گرنگ کە لە ڕوانگەی زانستی و سیاسیدا زۆر جەختی لەسەر دەکرێتەوە، دەستەواژەی “گەشەسەندنی سیاسی” (Political Developement)یە.
گەشەسەندنی سیاسی یەکێکە لە لقەکانی “گەشەپێدان” کە لە ڕێبازی ماکرۆدا پێشکەوتنە ئابووری، کولتووری، کۆمەڵایەتی و هتد لەخۆدەگرێت.
“گەشەسەندنی سیاسی” چەمکێکە کە پەیڕەوی لە گۆڕانکارییەکانی دوای جەنگی جیهانی دووهەم دەکات، لەگەڵ سەربەخۆیی وڵاتانی بندەست لە لایەک و هەڕەشەی دەسەڵاتە سیاسییەکانی ژێر کاریگەری ڕوانگەی چەپ، بۆ جیهانی سەرمایەداری ڕۆژئاوا، لە سەردەمی جەنگی سارددا و لە لایەکی دیکەوە، لەلایەن تیۆریستە ڕۆژئاواییەکانەوە، بە تایبەت ئەمریکاییەکانەوە، داڕێژراوە، بە ئامانجی دۆزینەوەی چارەسەرێک بۆ وڵاتانی تازە سەربەخۆ و کەم گەشەسەندوو بە مەبەستی گۆڕانکاری و پەرەسەندن و گەشە.
بەبێ گوێدانە ئامانجە سەرەتاییەکانی گەشەسەندنی سیاسی، گرنگترین ئامانجی پەرەپێدانی ئەم چەمک-وشەیە، بەرەوپێشبردن و فراوانکردنی فەرهەنگ و نۆرمەکانی بیری سیاسی مۆدێرن لەم وڵاتانەدا بووە لە دوای جەنگی جیهانی دووهەم.
بەڵام سەبارەت بە پێناسەی ئەم چەمک-وشەیە، گەشەسەندنی سیاسی بە هاوتای “دیموکراسی” پێناسە دەکەن. داکۆکیکارانی ئەم بۆچوونە پێیان وایە تا کۆمەڵگا دیموکراسیتر بێت لە ڕووی سیاسییەوە گەشەسەندنی زیاتر بە خۆوە دەبینێت.
هەروەها چەمکی گەشەسەندنی سیاسی بە پشتبەستن بە پێوەرەکانی دیکە هەڵدەسەنگێندرێت کە گرنگترینیان بریتین لە:
– بزاوتی کۆمەڵایەتی
– شارنشینی
– پلەی پیشەسازی
– گەشەی ئابووري
– گەشەی خوێندەواری
– بەرزبوونەوەی داهاتی سەرانەی
– تۆڕی میدیایی گشتگیر
– تۆڕی فراوانی پەیوەندییە جەماوەرییەکان
– بەشداری بەرفراوانی ئەندامانی کۆمەڵگا لە چالاکییە سیاسییەکان
– بەشداری بەرفراوانی ئەندامانی کۆمەڵگا لە چالاکییە ناسیاسیەکاندا
تیۆریسییەنەکان لە بوارە جیاوازەکاندا هەریەکێک لەم حاڵەتانە یان کۆمەڵێک لەم حاڵەتانە بە هێمای “گەشەسەندنی سیاسی” دەزانن.
هەندێکی تر پێیان وایە ئەگەر کۆمەڵگایەک بە سەرکەوتوویی بەسەر ئەو قەیرانانەدا زاڵ بێت کە ڕووبەڕووی دەبێتەوە لە ڕەوتی گەشەسەندنی سیاسی، ئەوا گەشەسەندنی سیاسی بەدەستهێناوە.
گرنگترینی ئەم قەیرانانە بریتین لە:
– قەیرانی ناسنامە
– قەیرانی شەرعیەت
-قەیرانی بەشداربوون
– قەیرانی کاریگەریدانان
– قەیرانی دابەشکردن.
بەگشتی سەبارەت بە چەمک-وشەی “گەشەپێدانی سیاسی” دەکرێت بڵێین گەشەسەندنی سیاسی بە واتای زیادکردنی تواناو کارامەیی سیستمێکی سیاسی بۆ وەڵامدانەوەو دابینکردنی خواست و پێداویستییەکانی خەڵک، هەروەها هەبوونی توانست بۆ گۆڕانکاری و گونجاندن لەگەڵ بارودۆخی نوێدایە. گەشەسەندنی سیاسی هاوواتای گەشەکردن و فراوانبوونی دیموکراسییە و گەشەسەندنی سیاسیش لە سیستەمێکدا زۆرترین ئاست دەبێت کاتێک:
– سیستەمێکی سیاسی لە نەگۆڕەوە دەگۆڕدرێت بۆ سیستەمێکی نەرم و نیان
-سیستەمێکی سیاسی لە سادەییەوە بەرەو ئاڵۆزی دەڕوات
-سیستەمێکی سیاسی لە وابەستەییەوە بەرەو خۆبەڕێوەبردن دەڕوات
– سیستەمێکی سیاسی لە پارچەپارچەبوونەوە بۆ یەکڕیزی و یەکگرتوویی ڕێگە دەکات.
لە ڕووی ستراکتورەوە، کوردستان خاکێکە کە خاوەنی چینە مێژووییە نایەکسانەکانەو بە درێژایی مێژووی خۆی، تەژی بووە لە ململانێی نەتەوەیی لەگەڵ دەسەڵاتە باڵادەستەکان (گرووپی هەژموون). هەر لەبەر ئەم هۆکارەیە کە خەڵکی کوردستان لەجیاتی ئەوەی هەستی وابەستەیی و دڵسۆزییان بۆ وڵاتی سەردەست هەبێت، دڵسۆزی و سەر بە نەتەوەبوون و زمان و خاک و مێژووی خۆیان هەیە. ئەم دۆخە بەرهەمی “خۆبەزلزانین”ی دەسەڵاتی باڵادەستەو لەئەنجامی “هەڵاواردنی ناوەندی” هەموو سیستەم و ڕژێمە سیاسییە حوکمڕانەکان بەسەر وڵاتانی تاقمی هەژموون و پەراوێزخستنی نەتەوەی کورد (و بێگومان نەتەوەیی، زمانەوانی، مەزهەبی، و هتد) کە لەم وڵاتانەدا باو و ئاساییە.
ڕەنگە ئەم پێکهاتە بووبێتە هۆی ئەوەی کە “ناسنامەی نەتەوەیی” لە مانای ڕاستەقینەی خۆی لە کوردستان نزیک نەبێتەوەو بە هۆکاری جۆراوجۆر، یەکگرتوویی تەواو پەیدا نەبووە بۆ پێکهێنانی یەکەیەکی سیاسی یەکگرتوو لە دەوری میحوەری شوناس.
یەکەم ئالنگاری ڕێبازی گەشەسەندنی سیاسی ڕەنگە “قەیرانی شوناس” بێت کە یەکەیەکی نەتەوەیی، زمانەوانی، ئایینی و هتد دەبێت بە سەلامەتی بەسەریدا زاڵ بێت بۆ ئەوەی سەربەخۆیی و سەقامگیری و گەشەسەندنی سیاسی بەدەستبهێنێت. زاڵبوون بەسەر قەیرانی شوناس لە کوردستاندا مانای ئەوەیە خەڵکی ئەم خاکە لە هەموو ناسنامە لاوەکییەکانیان ڕزگاریان دەبێت، وەک خێڵەکی، زمانەوانی، ئایینی، ناوچەیی و تەنانەت “ناسنامەی حزبی”و هتد.. لە پێناو “ناسنامەی نەتەوەیی”؛ پێویستە ئەم وردەاوناسانە کاڵ بکرێتەوە بۆ ئەوەی ناسنامەی نەتەوەیی و یەکێتی نەتەوەیی بە مانا ڕاستەقینەکەی پێکبهێنرێت.
لەسەر بنەمای ئەمەش یەکێک لەو ئالنگارییە گرینگانەی کە دەکرێت لە گەشەسەندنی سیاسی کوردستاندا ئاماژەی پێبدرێت “نەبوونی کۆدەنگییەکی گشتگیر” و نەبوونی ڕێککەوتنی هەمەلایەنەی “ناسنامە بچووکەکان” لە کوردستانە، کە لە ڕاستیدا بە واتای “تێنەپەڕین لە قۆناغێکی گواستنەوە” دێت”و بە “قەیرانی ناسنامە” لێکدەدرێتەوە.
پرسێکی دیکە کە پێویستە ئاماژەی پێبکرێت ئەوەیە کە هەندێک لە تیۆریسییەنەکانی گەشەپێدان، گەشەسەندنی سیاسی بە “فەرهەنگی سیاسی”ەوە دەبەستنەوە.
بە پێناسە، کولتوری سیاسی بریتییە لە کۆمەڵە بیروباوەڕ و هەڵوێست و بەها و هەستی مرۆڤ بەرامبەر بە سیستەمی سیاسی و کاروباری سیاسی وڵات. لە دابەشکردنەکەدا، کولتوورە سیاسییەکان بەسەر چەند بەشێکدا دابەش دەکرێن کە بریتین لە:
-کلتووری سیاسی سنووردار: لە کولتوورێکی سنوورداردا مرۆڤ بە دەگمەن خۆی بە کاروباری سیاسییەوە دەبەستێتەوە و بێ ئاگایە لە بوونی.
– کولتووری سیاسیی لاوەکی: لە کولتووری ملکەچدا مرۆڤەکان پەیوەندییەکی پاسیڤ و ملکەچیان هەیە
– فەرهەنگی سیاسی بەشداربوون: لە فەرهەنگی بەشداریکردندا مرۆڤەکان بە شێوەیەکی ئەرێنی ئاراستەی زۆربەی لایەنەکانی سیستەمی سیاسی و لایەنە سیاسییەکان و بەشداریکردن لە هەڵبژاردن و دەنگدان دەکەن.
ئەو گرووپەی کە پێیان وایە گەشەسەندنی کولتووری پێشمەرجێکە بۆ گەشەسەندنی سیاسی، کولتوورەکان بە بەربەستێک لە سەر ڕێگای گەشەسەندن دەزانن و پێیان وایە پێویستە “گەشەپێدانی کولتووری” پێش گەشەسەندنی سیاسی ڕێکبخرێت و جێبەجێ بکرێت. ڕەنگە لە شیکردنەوەی کولتووری سیاسی حوکمڕانی کوردستاندا، بتوانرێت ئاماژە بەم کێشانە بکرێت:
– فەرهەنگی نەریتی
– پێکهاتەی نیمچە مۆدێرن و نیمچە کلاسیکی حزبە سیاسییەکان
-فەرهەنگی سیاسی سنووردار و ملکەچ
– دەمارگرژی ناوچەیی
-نەبوونی لێبوردەیی لایەنگرانی لایەنە سیاسییەکان
– دروستبوونی بیروباوەڕی ئایینی وشک (و ئەوەی پێی دەوترێت “پیرۆزی وشک”)
-نەبوونی کولتووری سیاسی بەشدارانە
– نەبوونی یەکگرتوویی هاووڵاتیان
-نەبوونی گیانی بەشداری سیاسی
کۆمەڵەی ئەم فاکتەرانە لە گرنگترین شتەکانن کە وەک بەربەستێک لەبەردەم گەشەسەندنی سیاسی کوردستاندا وەستاون….
انقلاب ژینا، خیزش مهسا
حقیقت هایی که راست افراطی ایرانی باید بپذیرد
