گەشەسەندنی هاوسەنگ بەدوای گەشەیەکی دادپەروەرانەو بەردەوامدا دەگەڕێت لە ڕەهەندە جیاوازەکاندا، لەوانەش ئابووری، کۆمەڵایەتی و ژینگەیی، بۆ دەستەبەرکردنی خۆشبژیوی و پێشکەوتنی هەموو مرۆڤ و ناوچەکان لە کۆمەڵگایەکدا، هەروەها جەخت لەسەر پێویستی چارەسەرکردنی نایەکسانی و پەرەپێدانی پەروەردە و سەقامگیری وبەهێزکردنی درێژخایەن دەکاتەوە.
گرنگترین لایەنەکانی گەشەسەندنی هاوسەنگ
هاوسەنگی ئابووری: گەشەپێدانی هاوسەنگ پێویستی بە پێشخستنی گەشەی ئابووری هەیە کە گشتگیر بێت و سوودی بۆ هەموو چین و توێژەکانی کۆمەڵگا هەبێت. ئەمەش بریتییە لە هەمەچەشنکردنی ئابووری لە سەرانسەری کەرتەکاندا بۆ کەمکردنەوەی پشتبەستن بە پیشەسازی، پەروەردەکردنی کارگێڕی و پەرەپێدانی بازرگانییە بچووکەکان و دروستکردنی هەلی کار. هەروەها گرینگە هاوسەنگی لە نێوان گەشەپێدانی ناوچەییدا هەبێت لەگەڵ وەبەرهێنان لە ژێرخانی ئابووری، پەروەردە و چاودێری تەندروستی لە ناوچە کەم پێشکەوتووەکاندا.
هاوسەنگی کۆمەڵایەتی: گەیشتن بە هاوسەنگی کۆمەڵایەتی بریتییە لە چارەسەرکردنی نایەکسانی کۆمەڵایەتی و دڵنیابوون لە دەستپێڕاگەیشتنێکی یەکسان بە خوێندنی کوالیتی، چاودێری تەندروستی، نیشتەجێبوون و خزمەتگوزارییە کۆمەڵایەتییەکان بۆ هەمووان. ئەمەش پێویستی بە پێشخستنی گشتگیری کۆمەڵایەتی و کەمکردنەوەی هەژاری و زیادکردنی جووڵەی کۆمەڵایەتی هەیە. هاوسەنگی کۆمەڵایەتیش بریتییە لە بەهێزکردنی یەکگرتوویی کۆمەڵایەتی، ڕێزگرتن لە فرەچەشنی فەرهەنگی و دەستەبەرکردنی ماف و دەرفەتی یەکسان بۆ گروپە پەراوێزخراوەکان.
هاوسەنگی ژینگەیی: گەشەی هاوسەنگ گرنگی بەردەوامیی ژینگەیی پێناسە دەکات. ئەمەش بریتییە لە وەرگرتنی ئەو پراکتیزانە کە کەمترین تێکچوونی ژینگە، بەرەوپێشبردنی سەرچاوەی وزەی نوێبووەوە، و دڵنیابوون لە بەکارهێنانی بەرپرسیارانەی سەرچاوە سروشتییەکان هەیە. هاوسەنگی ژینگەیی هەوڵدەدات پێوەندییەکی هاوسەنگ لە نێوان گەشەسەندنی ئابووری و پاراستنی ژینگە بەدەستبهێنێت، پاراستنی ئیکۆسیستەم بۆ نەوەکانی داهاتوو.
هاوسەنگی ناوچەیی: ئامانجی گەشەی هاوسەنگ، کەمکردنەوەی جیاوازییە ناوچەییەکانە لەڕێگەی پێشخستنی گەشەی یەکسان لە ناوچە جیاوازەکانی وڵاتێکدا. ئەمەش وەبەرهێنان لە ژێرخانەکان، پەروەردە، چاودێری تەندروستی و خزمەتگوزارییە سەرەکییەکانی دیکە لە ناوچە دواکەوتووەکاندا دەگرێتەوە بۆ پڕکردنەوەی بۆشایی گەشەپێدان. پێشخستنی هاوسەنگی ناوچەیی دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە ڕێگریکردن لە کۆچی گوندنشین-شارەکان و دەرفەت بۆ گەشەپێدانی ناوخۆیی دروست بکات.
بڕیاردانی بەشدارانە: گەشەی هاوسەنگ پێویستی بە پرۆسەی بڕیاردانی گشتگیر و بەشدارانە هەیە کە هەموو لایەنە پەیوەندیدارەکان لەخۆبگرێت. ئەمەش بریتییە لە بەشداریکردنی هاوڵاتیان و ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی و کۆمەڵگا ناوخۆییەکان لە داڕشتنی پلان و سیاسەت و بەرنامەکانی گەشەپێدان. بڕیاردانی بەشدارانە، دڵنیایی دەدات لەوەی کە پێداویستی و خواستە جیاوازەکانی گروپە جیاوازەکان لەبەرچاو دەگیرێن و دەرئەنجامە هاوسەنگ و بەردەوامەکانی گەشەپێدان بەرەوپێش دەبات.
بەردەوامی درێژخایەن: گەشەی هاوسەنگ سەرنج دەخاتە سەر بەدەستهێنانی بەردەوامی درێژخایەن نەک دەستکەوتی کورتخایەن. ئەمەش بریتییە لە ڕەچاوکردنی کاریگەرییە کۆمەڵایەتی و ئابووری و ژینگەیی چالاکییەکانی گەشەپێدان و گرتنەبەری ستراتیژییەکان کە دادپەروەری نێوان نەوەکان مسۆگەر دەکەن. هاوسەنگکردنی پێداویستییە دەستبەجێیەکان لەگەڵ پێداویستییەکانی داهاتوو یارمەتیدەرە بۆ دروستکردنی ڕێڕەوێکی گەشەپێدانی بەردەوام کە سەرچاوەکان دەپارێزێت و خۆشگوزەرانی لە درێژخایەندا بەرەوپێش دەبات.
ئامانجی گەشەی هاوسەنگ گەیشتنە گەشەیەکی دادپەروەرانە و گشتگیر و بەردەوام لە ڕەهەندە ئابووری و کۆمەڵایەتی و ژینگەییەکانە. ئەمەش بریتییە لە چارەسەرکردنی نایەکسانی، پێشخستنی هاوسەنگی ناوچەیی، بەهێزکردنی گشتگیری کۆمەڵایەتی، پاراستنی ژینگە و بەشداریکردنی لایەنە پێوەندیدارەکان لە بڕیاردان. کۆمەڵگاکان بە پەیڕەوکردنی گەشەسەندنی هاوسەنگ دەتوانن هەوڵ بدەن بۆ خۆشبژیوی زیاتر و یەکسانی و سەقامگیری درێژخایەن.
گەشەسەندنی ناهاوسەنگ و داڕمانی یەکێتی سۆڤییەتی پێشوو
گەشەسەندنی ناهاوسەنگ، ڕۆڵێکی گرنگی هەبوو لە ڕووخانی یەکێتی سۆڤییەتدا. یەکێتی سۆڤیییەت ڕووبەڕووی ئالنگاری جۆراوجۆر بووەوە کە بووە هۆی نایەکسانی و گەشەسەندنی نایەکسان لە ناوچە و کەرتە جیاوازەکاندا. لێرەدا ئاماژە دەکرێت کە چۆن گەشەسەندنی ناهاوسەنگ بەشدارو هۆکارە لە داڕمان:
نایەکسانی ناوچەیی: یەکێتی سۆڤییەت جیاوازییەکی بەرچاوی ناوچەیی لە ڕووی گەشەسەندنی ئابووری و ژێرخانی ئابووری و ئاستی ژیانەوە بەخۆیەوە بینی. مۆسکۆ و شارە گەورەکانی دیکە ژێرخانی بەرزتر و دەستڕاگەیشتن بە سەرچاوەکان و ئاستی ژیانی بەرزتریان هەبوو بە بەراورد بە ناوچە گوندنشین و ناوچە دوورەکان. ئەم نایەکسانییە هەستی نادادپەروەری و ناڕەزایی لە نێوان ناوچە کەم پێشکەوتووەکاندا دروستکرد و ناڕەزایی و داوای سەربەخۆیی یان سەربەخۆیی زیاتری لێکەوتەوە.
کەرتە پشتگوێخراوەکان: ئابووری مەرکەزی یەکێتی سۆڤییەت تا ڕادەیەکی زۆر سەرنجی لەسەر پیشەسازی قورس و بەرهەمهێنانی سەربازی بوو، کەرتەکانی دیکەی وەک کشتوکاڵ و کاڵای بەکاربەر و خزمەتگوزاری پشتگوێخستبوو. ئەم ناهاوسەنگییە بووە هۆی کەمی خۆراک و بەردەستنەبوونی کاڵای بەکاربەری و نەبوونی هەمەچەشنی لە ئابووریدا. ناڕازیبوونی خەڵک لەم کەموکوڕیانە ڕۆڵی هەبوو لە لەناوبردنی پشتیوانی گشتی بۆ ڕژێمی سۆڤییەت.
تەرخانکردنی ناکارامەی سەرچاوەکان: یەکێتی سۆڤییەت لەگەڵ تەرخانکردنی ناکارامەی سەرچاوەکاندا کێشەی هەبوو، بەشێکی بەهۆی سیستەمی پلاندانانی ناوەندییەوە بوو. زۆرجار سەرچاوەکان بە هەڵە تەرخان دەکران، بە گرنگیدانێکی ناڕێژەیی لەسەر هەندێک پیشەسازی یان هەرێم لەسەر حیسابی هەندێکی تر. ئەمەش بووە هۆی ناکارامەیی ئابووری و بەفیڕۆدانی سەرچاوەکان و نایەکسانی لە گەشەپێدان. بێتوانایی لە تەرخانکردنی سەرچاوەکان بە شێوەیەکی کاریگەر، سەقامگیری گشتی ئابووری سۆڤیەتی تێکدا.
گەندەڵی و خراپ بەڕێوەبردن: سیستەمی سۆڤییەت بەهۆی گەندەڵی و خراپ بەڕێوەبردن و بیرۆکراسییەوە تێکچوو. ئەم پرسانە ڕێگر بوون لە حوکمڕانی کاریگەر و بەردەوامی گەشەسەندنی ناهاوسەنگ. پراکتیزە گەندەڵەکانی وەک بەرتیل و خزمایەتی، ڕێگەی بە چەند کەسێک دەدا سامان و دەسەڵات کەڵەکە بکەن، نایەکسانی ئابووری کۆمەڵایەتی گەورەتر کرد و متمانەی گشتی بە سیستەمەکە تێکدا.
ناسیۆنالیزم و گرژییە نەتەوەییەکان: هەروەها گەشەی ناهاوسەنگ کاریگەربوو لە گەشەکردنی ناسیۆنالیزم و گرژییە نەتەوەییەکان لەناو یەکێتی سۆڤییەتدا. ئەو گرووپە نەتەوەییانەی کە لە ڕووی ئابوورییەوە هەستیان بە پەراوێزخستن یان بێبەشبوون دەکرد، بەدوای سەربەخۆیی یان سەربەخۆیی زیاتردا دەگەڕان. نایەکسانی لە دەرفەت و سەرچاوە ئابوورییەکان، هەستی ناسیۆنالیستیی زیاتر کردو لە کۆتاییدا بووە هۆی هەڵوەشاندنەوەی یەکێتی سۆڤییەت بۆ وڵاتە سەربەخۆکان.
نەبوونی نەرمی و گونجان: سیستەمی پلاندانانی ناوەندی یەکێتی سۆڤیەت، نەرمی و گونجانی پێویستی نەبوو بۆ وەڵامدانەوەی گۆڕانی بارودۆخی ئابووری و ڕەوتی بازاڕی جیهانی. لە ئەنجامدا ئابووری سۆڤییەت ڕووبەڕووی ئاستەنگی بووەوە لە گونجاندن لەگەڵ واقیعە ئابوورییە نوێیەکان بۆ ئەوەی بتوانێت لە ئاستی نێودەوڵەتیدا ڕکابەری بکات. بێتوانایی لە گونجاندن و ڕووبەڕووبوونەوەی گەشەسەندنی نایەکسان بەشداری کرد لە دابەزینی ئابووری و دواجار داڕمانی یەکێتی سۆڤییەت.
بە کورتی گەشەسەندنی ناهاوسەنگ ڕۆڵێکی گرینگی هەبوو لە ڕووخانی یەکێتی سۆڤییەتدا. نایەکسانی ناوچەیی، پشتگوێخستنی هەندێک کەرت، تەرخانکردنی ناکارامەی سەرچاوەکان، گەندەڵی، گرژییە نەتەوەییەکان و نەبوونی نەرمی، بەشداربوون لە دابەزینی ئابووری و ناڕازیبوونی کۆمەڵایەتی و دواجار هەڵوەشاندنەوەی یەکێتی سۆڤییەت.
****
لە ڕوانگەی گەشەسەندنی هاوسەنگەوە، ئەوەی لە ئێراندا ڕوودەدات، دەتوانرێت بە ڕوونی بە نیشاندەری گەشەسەندنی ناهاوسەنگ نیشانە بکرێت. گەشەسەندنی ناهاوسەنگ پرۆسەیەکەو بە یەکگرتنی پێکهاتە ناتەواوەکان، دواجار کۆی گشتی و گشتایەتی دەخاتە قەیران و داڕمانەوە.
زیاتر بخوێنەوە:
What is balanced and unbalanced development
Structural analysis of the economic decline and collapse of the Soviet Union,Numa Mazat,2016
The Soviet economic collapse: New evidence on the potentially harmful effects of state breakup, Marvin Suesse, 2018
The Soviet Collapse, David L. Hoffmann, 2021
تجریه یا فروپاشی، هم تجزیه هم فروپاشی، بهزاد خوشحالی، 2013
روانشناسی فاشیسم و ناقص بودن اسطوره مدرن
نقد کتاب “فرار از آزادی”
