شیخ عبیدالله نهری؛ سرآغاز نهضت ناسیونالیسم مدرن در کوردستان
بسیاری از تاریخ نگاران ، قیام شیخ عبیدالله نهری را سرآغاز نهضت ناسیونالیسم مدرن در کوردستان می دانند . این قیام به دلیل ماهیت و ویژگی های منحصر به فرد خود که آن را از قیام های پیش از خود متمایز و به نهضت ها ی پس از خود نزدیک می کند از اهمیت فراوانی در تاریخ سیاسی ملت کرد برخوردار است . ابتدا به پنج فاکتور اولیه پاسخ داده سپس به بررسی اجمالی قیام پرداخته در نهایت به ذکر پاره ای ویژگی های قیام می پردازیم :
١. عمل: قیام شیخ عبیدالله نهـری
٢. عامل: نیروهای مسلح کرد در مرزهای ایران و عثمانی به رهبری شیخ عبید الله نهری
٣. عرصه:
الف : زمان: ١٨٨١-١٨٨٠
ب : مکان: بخش های عمده ای از کردستان در ایران و بخش های از جغرافیای عثمانی
٤. وسیله : قیام مسلحانه
٥. مقصود : تلاش برای تشکیل دولت مستقل کردی در یک قالب خود مختار
قیام شیخ عبیدالله نهری که یکی از مهمترین عوامل شکل گیری مکانیکی آن ، تلاش برای حذف فیزیکی حمزه آقا منگور توسط حاکم مهاباد بود ، در سال ١٨٨٠ میلادی آغاز و به مدت یک سال و نیم در بخش های گسترده ای از کردستان ادامه داشت . رهبری این قیام دارای ماهیت آیینی – ملی بوده و به دلیل اقتدار مذهبی شیخ ، از پتانسیل بالایی برای بسیج نیروهای کرد علیه نیروهای ایران – عثمانی برخوردار بود . این قیام در مدتی بسیار کوتاه ، منجر به آزادی بخشهای عظیمی از کردستان در ایران و مرزهای عثمانی شد و نیروهای شیخ را تا آستانه ی فتح تبریز نیز قرار داد اما سرانجام به دلیل دیپلماسی فعال بریتانیایی – روسی ، مذاکرات ایران و عثمانی و بروز پاره ای شکاف ها میان نیروهای شیخ ، به عقب نشینی نیرو های کرد منجر و در سال ١٨٨١ میلادی با تبعید شیخ عبیدالله نهری ، روندی فروکاهنده به خود گرفت .
شیخ عبیدالله نهری از نخستین رهبران کورد پس از ١٦٣٩ و تجزیه ی کوردستان است که در مکاتبات خود با سفرا و نمایندگان بریتانیا ، باب عالی و تهران ، از حق کوردها برای تعیین سرنوشت خود نام می برد و با عناوینی چون “ملت کورد”،”حق کردها برای انتخاب” و سرانجام “حق تشکیل یک دولت مستقل کورد”، ویژگی های ملت باوری کوردی را به شکلی آشکار نشان می دهد . وی همچنین از نخستین رهبران کورد به شمار می آید که علیرغم ماهیت آیینی شخصیتی ، پرسونالیته ی ملی به خود گرفته و تمام نیروی مذهبی خود را در خدمت کورد و ملت باوری قرار می دهد .
از موارد مهم دیگری که می توان بدان اشاره نمود ، “یگانگی نیرو های کورد” با درجه ی بسیار بالا در این قیام تحت رهبری شیخ عبیدالله است که فارغ از مرزبندی های ایران و عثمانی ، کوردهای دوسوی مرز را برای دست یابی به یک هدف مشترک در کنار یکدیگر قرار می دهد .
اما مهمترین ویژگی های قیام شیخ عبیدالله نهری عبارت اند از :
١. رهبری آیینی – ملی شیخ عبیدالله نهری در ابتدای قیام
٢. تبدیل این رهبری به زعامت ملی در ادامه ی قیام
٣. گستره ی جغرافیایی نسبتاً وسیع قیام
٤. بسیجیدگی نیرومند کوردها تحت زعامت آیینی شیخ
٥. مشارکت کوردهای هر دوسوی مرز ایران و عثمانی در قیام
٦ .دیپلماسی فعال شیخ در هنگامه ی قیام با فضای دیپلماتیک بریتانیا – ایران – عثمانی
٧. سخن گفتن از حق تعیین سرنوشت کوردها با عناوینی چون “حق انتخاب”، “اراده ی انتخاب” و …
٨.به صراحت نام بردن از کوردها به عنوان یک ملت
٩.به رسمیت نشناختن مرزهای قراردادی ایران و عثمانی که کوردها را در دوسوی مرز قرار می دهد.
١٠. سخن گفتن از حق ملت کرد برای تشکیل یک دولت کوردی در مکاتبه با سفرای بریتانیا
١١. نگرانی عمیق روسیه و بریتانیا از احتمال پیروزی شیخ عبیدالله و تغییر احتمالی مرزها با تشکیل دولت مستقل کرد.
١٢. تداوم نهضت سیاسی کورد ها علیرغم به ثمر نرسیدن قیام مسلحانه و تأثیرگذاری آن بر قیام های بعد از خود که شاید تاریخ نگاران را به این قناعت رسانده باشد که قیام شیخ عبیدالله نهری، سرآغاز نهضت های کرد ملت باور در قالب مدرن و نوین آن است .
برای مطالعه ی بیشتر: ر.ک به:
قیام سال ۱۸۸۰ کردستان در اسناد محرمانه بریتانیا