فەزیلەتەکانی ناسیۆناڵیسم

فەزیلەتەکانی ناسیۆنالیسم
یەکێک لە بنەڕەتیترین فەزیلەتەکانی ناسیۆناڵیزم، ئەو ڕۆڵەیە کە هاووڵاتیبوون لە دەوڵەتێکی نەتەوەییدا دەیگێڕێت لە پێدانی مانا بە ژیان. بەهۆی ئەوەی مرۆڤ ڕەگ و ڕیشەی لە شوێنێکی دیاریکراو و لە کولتوورێکی دیاریکراودا هەیە، “نەتەوە . . . هاوڵاتییەکانی دەکاتە ئەو کەسانەی کە هەن و مانا بە ژیانی مەدەنی و سیاسییان دەبەخشێت”. و وەک ئەوەی “ڕوستی ڕینۆ” ئاماژەی پێدەکات “مرۆڤەکان باشترین گەشە دەکەن وەک ئەندامی گەلێکی دیاریکراو و وەک وەرگرێکی سەربەرزی میراتێکی فەرهەنگی جیاواز.”
شتێک هەیە لە سروشتی مرۆڤدا کە بەدوای ئەو جۆرە وابەستەییە ناوچەیی و بنەڕەتیانەدا دەگەڕێت کە سرووشتین و تەندروستن و هاندەدرێن. گوتنی ئەوەی کە هەموومان دەبێ هەوڵ بدەین “هاووڵاتی جیهان” بین و لەوەش خراپتر، ئەو جۆرە وابەستەبوونانە ڕەت بکەینەوە کە بە جۆرێک لە جۆرەکان گومانی ئەخلاقییان لەسەرە، واقیعێکی بنەڕەتی مرۆیی کە ناوەڕۆکێکی ئەخلاقی ئەرێنی هەیە، پشتگوێ دەخات.
لە ڕاستیدا مەترسی هەڵوەشاندنەوەی ئەو جۆرە پەیوەندییە نەریتی و مێژوویی و سروشتیانەی کۆمەڵگا، پەیوەندییەکان کە مەبەست لێی پاراستن و گواستنەوەی میراتی فەرهەنگی ناوازەی گەلانی جۆراوجۆرە، مەترسییەکی زۆر گەورەترە لە سەرهەڵدانەوەی ئێستای خرۆشی ناسیۆنالیستی. پابەندبوون بە ناسنامەیەکی نەتەوەیی ناوازە و بەها هاوبەشەکان، کە بە دڵنیاییەوە دەتوانرێت بە ڕێگای دامەزراوەکانی دەوڵەتێک کە کۆمەڵگەیەکی مەدەنی بەهێز پشتیوانی لێدەکات، بپارێزرێت، بۆ مانەوەی هەر کۆمەڵگایەکی مرۆیی بە تەواوی گرینگە. “مایکل بورلی” بە جەختکردنەوە لەسەر ئەم خاڵە، پرسیار دەکات، “ئایا کۆمەڵگایەک دەتوانێت بەردەوام بمێنێت کە بابەتی پابەندبوون بە بەها سەرەکییەکانی نەبێت یان تەرکیز نەکاتە سەر ناسنامە بنەڕەتییەکانی هەموو ئەندامەکانی؟”
ئەندامبوون لە نەتەوەیەکدا کە هاووڵاتیانی خاوەنی ناسنامەیەکی هاوبەشن و پابەند بە بەها هاوبەشەکانن و هەستێکی هاوبەشی چارەنووسیان هەیە، هەروەها چاکەیەکی ڕۆحییە کە بەشێک لە قووڵترین پێداویستییە ڕۆحییەکانی مرۆڤایەتی بۆ هاودەنگی و هاوبەشی دابین دەکات. خودا لە دەفتەری ئافراندندا ئێژێ: “باش نییە مرۆڤ تەنیا بێت”، ئاماژەیە بۆ ئەو ڕاستییەی کە ئێمە بۆ هاوبەشیکردن لەگەڵ ئەوانی دیکە دروست کراوین. هەروەها ڕستی ڕینۆ ئاماژە بەوە دەکات کە ئەزموونی هاووڵاتیبوون لە “شار”دا، کە پڕۆژەیەکی سیاسی هاوبەشە کە تێیدا هەموو هەوڵە تاکەکەسییەکانمان بەشدارن لە شتێکی گەورەتر لە خۆمان، “ئەزموونێکی هاودەنگیمان بۆ دابین دەکات لە خزمەت چاکەیەکی گشتیدا ” و “ژیانی ئاسایی لە ئەمرێکی باڵادا دەبەستێتەوە.”
“پاپ ژان پاوڵی دووهەم لە نامەیەکدا ئاماژەی بەو ڕۆڵە گرینگە کرد کە پەیوەندییە نەتەوەییەکان دەتوانن وەک سەرچاوەیەکی یەکگرتوویی کۆمەڵایەتی بیگێڕن و نووسی: خۆشەویستی نیشتمان، وڵاتەکەمان یەکدەخات و دەبێت یەکمان بخات لە سەرووی هەموو جیاوازییەکانەوە”. هەستی هەبوونی پێوەندی برایانەی پابەندبوون بە یەکترەوە کە لە سەر بە یەک نەتەوەوە بوون سەرچاوە دەگرێت، ئەوەمان بیردەخاتەوە کە جیاوازییەکانی نێوانمان بە بەراورد بە بەهێزی ئەو پێوەندییە کۆمەڵایەتییە کاڵ دەبنەوە و بەم شێوەیە دەتوانێت سەرچاوەی پێشکەوتنی کۆمەڵایەتی بێت و بیناکە دابین بکات. پێوەندییەکانی نێوان چین و توێژەکانی کۆمەڵگا کە ئەگەرنا پەیوەندییەکی کەمیان بە یەکترەوە دەبێت.
بیرۆکەی شارۆمەندی لە سیاسەتێکی هاوبەشدا، بەرپرسیارییەتی یەکتر بەرانبەر بە هاووڵاتیانی خۆ دەگەیەنێت و ژمارەیەکی زۆر لە زانایان جەختیان لەسەر ڕۆڵی دەوڵەتە نەتەوەییەکان کردووەتەوە وەک کۆمەڵگای ئەخلاقی. “دەیوید میلەر” دەڵێ دیاردەی ناسیۆنالیزم هاندەرێکی ئەخلاقی بۆ گرینگیدان بە یەکتر دروست دەکات بەهۆی ئەوەی هەموومان بەشێکین لە هەوڵێکی سیاسی بەکۆمەڵ کە هەموومان سوودی لێ دەبینین. پێوەندیگەلی پابەندانەی هاوبەش کە بەهۆی هاووڵاتیبوونی هاوبەشەوە دروست دەبن ئەو ئامرازانەن کە بەرژەوەندییە کەسییەکان و بەرژەوەندییە گرووپییەکان کارلێکدەکەن، وەک ئەوەی کاتێک ڕوودەدات کە کردەوەی فیداکارانەی شارۆمەندێک، کۆمەڵێک پێوەندی دەپارێزێت کە خۆیان بە جۆرێک لە جۆرەکان، سوودی لێوەردەگرن. میلەر هەروەها ئێژێت کە دەوڵەتە نەتەوەییەکان دەتوانن لایەنەکانی هەردوو “تایبەت تەوەری ئەخلاقی” تێکەڵ بکەن کە تێیدا خۆشەویستی بۆ ئەو کەسانە نیشان دەدەین کە لەگەڵیاندا لە پێوەندییەکی تایبەتداین و ڕەنگە بە شێوەیەکی شەخسیی بیانناسین و خۆشەویستی دەرببڕین. ئێمە هەروەها بۆ تێگەیشتن لە ئەرکی ئەخلاقیمان بەهۆی نزیکییەوە، لە لایەک و لە لایەکی دیکەوە، “گەردوونیگەرایی ئەخلاقی”، دان بەو بنەمایەدا دەنێین کە سەرەڕای سەراتی پابەندبوونی ئەخلاقیمان بەرانبەر بە هاووڵاتیان، ئەرکی گشتگیرمان هەیە کە لەسەر بنەمای کەرامەتی مرۆیی هەمووان دامەزراوە.
فەزیلەتێکی دیکەی گرینگ کە ئەمڕۆ بەگشتی پشتگوێ دەخرێت ئەوەیە کە دەوڵەتی نەتەوەیی حکومەتی مۆدێرن و تەوافوقی کردۆتە مومکین و بەو هۆیەوە بۆ ئازادی سیاسی پێویستە. “لیا گرینفیڵد” دەڵێت ئەگەر ناسیۆنالیزم و دەوڵەتی نەتەوەیی مۆدێرن نەبوایە، دیموکراسی مومکین نەدەبوو. لە کتێبەکەیدا لە ساڵی ١٩٩٢ لەسەر ناسیۆنالیزم ڕوونی دەکاتەوە کە:
“پێگەی سەروەری لەناو خەڵکدا و داننان بە یەکسانی بنەڕەتی لە نێوان چینە جۆراوجۆرەکانیدا کە جەوهەری بیرۆکەی نەتەوەیی مۆدێرن پێکدەهێنن، لە هەمان کاتدا بنەما سەرەکییەکانی دیموکراسین. دیموکراسی بە هەستی نەتەوایەتی لەدایک بووە. ئەم دووانە لە بنەڕەتدا پێکەوە گرێدراون و هیچ کامیان جگە لە گرینگیدان بەم پێوەندییە ناتوانرێت تێگەیشتنی تەواو درووست بکات.
ناسیۆنالیزم ئەو فۆرمە بوو کە بە هۆیەوە، دیموکراسی لە جیهاندا دەرکەوت.
“برووس تۆرنتۆن” بە دووپاتکردنەوەی گرینفیڵد ئاماژە بەوە دەکات کە ڕەخنەی باڵادەستی ئێستای ناسیۆنالیزم:
ڕۆڵی دەوڵەتی نەتەوەیی وەک بناغەی حکوومەتی تەوافوقی مۆدێڕن و ئازادی سیاسی، پشتگوێ ناخات. دەوڵەتی نەتەوەیی ڕێگا بە زۆرینەی خەڵک دەدات کە هاودەنگییەک درووست بکەن کە بەیەکەوە بیانبەستێتەوە و چارەنووسێکی هاوبەشیان پێببەخشێت. بەبێ ئەم ناسنامە و بەهاگەلە هاوبەشە، ئەم سۆز و خۆشەویستییە بۆ شێوازی ژیانی خۆیان و بۆ ئەوانەی هاوبەشی دەکەن لەگەڵیان، مرۆڤەکان بێ ڕەگ و ڕیشە و پارچە پارچە دەبن بۆ ناسنامە تایبەتەکان کە هەنووکە تەنیا بە بەکاربەری و فەرهەنگی باو و ڕووداوە وەرزشییەکان پێکەوە گرێدراون.
هیچکەس گیان و ژیانی خۆی ناخاتە مەترسییەوە بۆ ئەوەی لە پێناو نەتەوە یەکگرتووەکان و یەکێتی ئورووپا و بانکی جیهانیدا بمرێت.
“واڵتێر ڕاسیل مید” تێبینی هاوشێوەی سەبارەت بە ناسیۆنالیزم لە چوارچێوەی ئامریکادا کردووە و دەنووسێت: “ناسیۆنالیزم- ئەو هەستەی کە ئامریکاییەکانی پێکەوە بەستراوەتەوە بۆ گەلێک کە چارەنووسێکی هاوبەشیان هەیە- هێزێکی بەرز و پێویست و نەجیبە کە بەبێ ئەو دیموکراسی ئامریکایی شکست دەهێنێ”.
هەروەها بنەماکانی سەربەخۆیی نەتەوەیی و خۆسەری لە ناوەڕۆکی چەمکی ڕۆژئاوایی، بۆ نەزمێکی نێودەوڵەتی دادپەروەرانەدا بووە لە سەرەتای دەستپێکردنی سیستەمی وێستفالییەوە. بە پێچەوانەی شەرعییەتی ئیمپراتۆرییەت کە لەسەر داگیرکاری ڕاوەستاوە و تێیدا تاکە هاوبەشی ڕاستەقینە، حاکمی هاوبەشە، گێڕانەوەی دەوڵەتی نەتەوەیی دیموکرات لەسەر بنەماکانی پێوەندی برایەتی هاوبەش و بنەماکانی ڕەزامەندی حوکمڕانی و ئۆتۆنۆمی وەستاوە؛ مافی هاووڵاتیان کە فەرمانڕەوای حاکمییەت بن و کۆنترۆڵی دەوڵەت بکەن، و بۆ ئەو دەوڵەتە مافی ئەوەی هەبێت کە ڕێڕەوی خۆی دیاری بکات.
هۆکارێکی دیکە کە سیستەمی دەوڵەتی نەتەوەیی لە مێژوودا بە دادپەروەر هەژمار کراوە، دەگەڕێتەوە بۆ یەکسانیخوازی بنەڕەتیی کە بنەمای یەکسانی هەموو دەوڵەتەکانە، بەبێ گوێدانە نایەکسانی لە قەبارە یان سامان یان پێوەرەکانی دیکەی دەسەڵاتی نەتەوەیی. سیستەمی نێودەوڵەتی ئێمە لە دوای جەنگی جیهانی دووهە، لەوانەش دامەزراوەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان و بێرتۆن وودز، لە دەوری گریمانەیەکی یەکسانی دەوڵەتە نەتەوەییەکان بنیات نراوە و ناچارکردنی ئەو جۆرە دەوڵەتانە بۆ ناو پێکهاتەی حوکمڕانی سەروو نەتەوەیی و کەمکردنەوەی سەروەرییان، ئەو جیهانە ڕاستەقینەیە لەناو دەبات؛ خێری ئەخلاقی سیستەمی نێودەوڵەتی ئێستا لە بەدواداچوون بۆ خەونێکی یۆتۆپیایی چەواشەکارانەیە بۆ بنیاتنانی ئاشتی نێودەوڵەتی لە ڕێگەی کەمکردنەوەی سەروەری دەوڵەتەوە.
هەروەها دووپاتکردنەوەی ناوەندارییەتی دەوڵەتی نەتەوەیی و دووپاتکردنەوەی بەهای ناسنامە تایبەتەکان زۆر گرینگن ئەگەر جیاوازی و فرەچەشنی ڕاستەقینەی مرۆیی گەشە بکات، بەتایبەتی لە بەرانبەر گلۆبایزاسیۆنێکی هاوکاتی یەکسانکردن و ئەتۆمیکردن و بێ مرۆڤایەتیدا. هەر نەتەوەیەکی جیهان نوێنەرایەتی فەرهەنگێکی جیاواز دەکات و ئامانجێکی سەرەکی هەر دەوڵەتێکی نەتەوەیی، بریتییە لە بەنرخکردنی کولتوورە ناوازەکەی، ڕێزگرتن لە مێژوو و ڕوانینە تایبەتەکانی و گواستنەوەی ئەو کولتوور و خۆتێگەیشتنە بۆ نەوەکانی داهاتوو. بەم پێیە پێزانینێک بۆ تایبەتمەندی هەر نەتەوەیەک و بۆ فرەچەشنی کولتووری ڕاستەقینە کە لەلایەن سیستەمێکی دەوڵەت-نەتەوە پارێزراوە، هۆکارێکی گرینگە بۆ ڕێزلێنان لە سیستەمێکی لەو جۆرە. پڕۆژەگەلی ئیمپڕیالیستی بە دەگمەن ئاسانکارییان بۆ ئاهەنگگێڕان بە جیاوازی و هەمەچەشنی ڕاستەقینە کردووە و بەدوور نازانرێت کە حوکمڕانی لەلایەن دامەزراوە سەروو نەتەوەییەکان و یەکسانییەکی کولتوورییەوە کە بەهۆی گلۆبالیزمەوە هاتۆتە ئاراوە و هەوڵدان بۆ کەمکردنەوەی گرینگی ناسنامە نەتەوەییەکان و پێوەندییە تایبەتمەندەکان، ئەو کارە بکات.
بە گەڕانەوە بۆ ساڵانی نێوان شەڕەکان، جێگای سەرنجە کە مشتومڕ لەسەر ناسیۆنالیزم لە بەرانبەر کۆسمۆپۆلیتیزمدا بە هەمان شێوەی ئەمڕۆ بەهێز بوو و زۆرێک لەو ئارگیومێنتانەی ئەو کاتە لە بەرژەوەندی دەوڵەتی نەتەوەیی خراونەتەڕوو، تا ئەمڕۆش هەر بە هەمان شێوە پێوەندییان هەیە. “ویلیام تێمپێڵ”، سۆسیالیستێک کە لە جەنگی جیهانی دووهەمدا وەک قەشەی کانتربێری کاری کردووە، لە ساڵی ١٩٢٨دا نووسیویەتی بە پاساوی چاکەی فرەچەشنی کولتوورەکانی جیهان، بەرگری لە ئەخلاقی ناسیۆنالیزم دەکات و ئەو ئارگیومێنتەشی بەکارهێناوە بۆ پاساوهێنانەوە بۆ مافێکی نیشتمانی بۆ بەرگریکردن لە خۆ.
تێمپێڵ باسی لەوە دەکرد کە هۆگری و دڵسۆزی بۆ نەتەوەیەکی دیاریکراو، تەنانەت تا ڕادەی چەک هەڵگرتن و کوشتنی ئەندامانی نەتەوەیەکی دیکە کە دەستدرێژی دژی ئەو نەتەوەیە دەکەن، بە پاساوی بەرگریکردنە لە تاک نەتەوەکان و ئەو کولتوورانەی کە ئەو گەلانە نوێنەرایەتیان دەکەن بەشدارییەکی بەنرخ دەکەن بۆ کۆی ئەزموونی مرۆڤایەتی. تێمپێڵ لە هەبوونی دڵسۆزی تایبەت بۆ نەتەوەیەکی دیاریکراو تێدەگەیشت کە جۆرێکە لە ئاگایی. ئەو دەنووسێت: “دەوڵەت نەک هەر ئەمیندارە بۆ کۆمەڵگا، بەڵکوو هەر کۆمەڵگایەکی نیشتمانی ئەمیندارە بۆ کۆمەڵگای جیهانی، کە پێویستە گەنجینەی تایبەتی خۆی بۆ جیهان بهێنێت؛ و ملکەچبوون بۆ لەناوچوونی سیاسی ڕەنگە فێڵکردن بێت لە مرۆڤایەتی لەوەی کە بە تەنیا دەیتوانی بەشداری بکات لە سامانی گشتی ئەزموونی مرۆڤدا”.
تێمپێڵ بە پەرەپێدانی زیاتری ئەو تەوەرە و ڕەخنەگرتن لە ئارگیومێنتەکانی ئەو کەسانەی کە خۆیان بە کۆسمۆپۆلیتی سەردەمی خۆی ناودەبرد کە هەوڵیان دەدا دڵسۆزی نەتەوەیی کەم بکەنەوە و لە کۆتاییدا لەناویان ببەن نووسیویەتی: “ڕەنگامەبوونی گەلان باشە. کۆسمۆپۆلیتیزمێکی نانەتەوەیی کە جیاوازییە نەتەوەییەکان بێ بایەخ دەکاتەوە، بەم شێوەیەش زۆرێک لە توخمە بەنرخەکانی ئەزموونەکەمان دەڕوخێنێت. بەڵام دەتوانین فێربین شادبین بە تایبەتمەندییەکانی یەکتری لەبری ئەوەی نەفرەت بکەین”.
“چێستێرتۆن” لەسەر بنەماگەلی هاوشێوە، بەرگری لە ناسیۆنالیزم کرد، بە هەمان شێوە پێیوابوو کە فرەیی کولتوور و نەتەوەکان بۆ ئەو فرەچەشنییەی کە دەهێنێتە ئەزموونی جیهانمانەوە بەرز دەنرخێنرێت: “دەسکەوتی ڕۆحی بنەڕەتی نیشتمانپەروەری و ئەم جۆرە هەستانە ئەمەیە: کە بە ڕێگەی ئەوەوە هەموو شتەکان بە شێوەیەکی گونجاو خۆشەویستن، چونکە هەموو شتەکان بە تاک خۆشەویستن… ناسیۆنالیزم سەد وڵاتمان پێدەبەخشێت و هەر یەکێک لەو وڵاتانە باشترینن”.
فەزیلەتێکی دیکەی ناسیۆنالیزم، قەبارەی دەوڵەتی نەتەوەییە. دامەزراوەگەلی سەروونەتەوەیی یان دامەزراوە زۆر گەورەجیهانییەکان، ئەوەندە زەبەلاح و ئەبستراکتن کە ناتوانن ئیدیعایەکی ڕەوایان لەسەر هۆگرییەکانمان هەبێت و ژینگەیەکی واقیعی دابین ناکەن کە مرۆڤەکان بتوانن لە چوارچێوەیدا بەڵێنە تایبەتەکانی خۆیان جێبەجێ بکەن. بەهۆی ئەوەی کە دەوڵەتی نەتەوەیی لە لایەک لە پێوەندیی ئیمپراتۆریەت و ئیدیعای گشتگیردا دادەنیشێت و بەرژەوەندییە تەسکترەکان لە لایەکی دیکەوە، قەوارەیەکی سیاسی بە قەبارەی ڕێوەبەری دابین دەکات کە مرۆڤەکان بە هاوبەشی و برایانە پێکەوە دەبەستێتەوە. هۆگرییەکان لە هەمان کاتدا بۆ دابینکردنی پاراستنی مافەکان و گواستنەوەی میراتێکی کولتووری ناوازە بۆ نەوەی داهاتوو چێ دەکرێن. “مارک تولی” ئێژی: “ئەم جۆرە ناسیۆنالیزمە . . . یەکێتی پەروەردە دەکات و لە هەمان کاتدا دژەکان و ڕەخنەگران لە خۆیدا دەپارێزێت. ئەم ناسیۆنالیزمە جێگرەوەی چینی تایبەت و بەرژەوەندی تەسکی تاک و تاقمە، و کۆمەڵگەیەکی فراوانتر دەپارێزێت کە تێیدا کەسانی بێ بەرژەوەندی لە خۆشبژیوی هاوبەشدا ئامانجی هاوبەش و پێوەندی برایانە دەدۆزنەوە.”
“یۆرام هازۆنی” بە وردبوونەوە لەم بابەتە و دووپاتکردنەوەی ئەو خاڵەی کە ویلیام تێمپێڵ نزیکەی ٩٠ ساڵ لەمەوبەر باسی کردووە ئاماژەی بەوە کردووە کە دەوڵەتی نەتەوەیی بەهۆی قەبارەکەیەوە، “زەینی زەینیی” دابین دەکات کە “ڕێگا بۆ هەندێک سیفەتی ئەرێنی کاراکتەری خۆش دەکات. لە نەزمێکی نێودەوڵەتیدا کە لە دەوری هەر بنەمایەکی تر ڕێکخراوە، دەستڕاگەیشتن بەوە ئەگەر مەحاڵ نەبێت زۆر ئەستەمە. ئەو ڕوونی دەکاتەوە کە لەبەر ئەوەی دەوڵەتی نەتەوەیی لە ناوەڕاستی ڕێگای نێوان ئیمپراتۆرییەت و خێڵەکی تەسکدا قەراری گرتووە، شارمەندی دەوڵەتی نەتەوەیی “بەشداری لە هەوڵێکی سیاسیدا دەکات کە هەم لە فراوانبوونی نادیاری ئیمپراتۆریەت و هەم لە شەڕی بچووکی… ئانارشی [خێڵگەرایی] جیاوازە. و ئەم هەوڵە هانی کاستێکی جیاوازی دەروونی دەدات لە دوو ڕووەوە”- یەکەم، هانی هاووڵاتی نەتەوەی دیاریکراو دەدات کە خەڵاتی “ڕاستی و جوانی لە نەریتە نەتەوەییەکانی خۆیدا و . . . دڵسۆزی خۆی بۆیان”، لە هەمان کاتدا دان بەوەدا دەنێت کە “ئەوان کۆی زانیاری مرۆڤ نین، چونکی لە شوێنێکی دیکەشدا حەقیقەت و جوانی هەیە کە دەدۆزرێتەوە، کە نەتەوەکەی خۆی خاوەنی نییە.” هازۆنی بەردەوام دەبێت و دەڵێت: “ئەم هاوسەنگییە لە هۆکارەکاندا ڕێگا بە گومانێکی مامناوەند دەدات سەبارەت بە میراتی نەتەوەیی خۆی، کە وەک بەرهەمی مێژوویی و بارودۆخێکی دیاریکراو ناسراوە. و ئامادەیی بۆ ڕچاوکردنی لەسەر بنەمای ئەزموونی، سوودەکانی دامەزراوە و داب و نەریتی گەلانی دیکە درووست دەکات”.
ئەم خاڵە دەبێتە هۆی ڕەخنەیەکی ڕۆژانە لە ناسیۆنالیزم کە بە شێوەیەکی باو دەربڕدراوە، بە دوژمنایەتی لەگەڵ “ئەویدی” پێناسە دەکرێت و هەر بۆیەش هۆکارێکی سەرەکیی ململانێیە لە جیهاندا و نزیکە بە شێوەیەکی ناوازە بۆ پاڵنەرە تاریکەکان لە سروشتی مرۆڤدا. ئەمە نەک هەر بە هەڵە وا گریمانە دەکات کە هەموو جۆرەکانی ناسیۆنالیزم هاوتا بن بەڵکوو ئەو ڕاستییەش پشتگوێ دەخات کە فۆرمێکی چەوت لە ناسیۆنالیزم، تاکە هۆکاری ململانێی مرۆڤ نییە (هەم مێژوو و هەم ئەنترۆپۆلۆژیای ئیلاهیاتی مەسیحی ئۆرتۆدۆکس فێرمان دەکەن کە ململانێ هەمیشە لەگەڵمان دەبێت وەک چۆن بنەڕەتیترین هۆکارەکانی ڕەگ و ڕیشەیان لە سروشتی مرۆڤدا هەیە). ئەم ئیدیعایە زۆرجار لە پێوەندی لەگەڵ گریمانەیەکدا دەکرێت کە هۆگری تایبەت بە سروشت بە ترس و دوژمنایەتی بەرانبەر بە ئەویدی تایبەتمەندە، لانیکەم ئەوەندەی کە خۆشەویستی ئەو کەسانەیە کە مرۆڤ پێوەندییەکی ئۆرگانیکی هاوبەشیان لەگەڵدا هەیە.
گوزارشتێک لە کولتوورێکی ناوازە و ئەو پێوەندی و دامەزراوە سیاسییە کە ئەو کولتوور و شێوازی ژیانە دەپارێزن و دەیگوازنەوە بۆ نەوەکانی داهاتوو، مەرج نییە بە “دوژمنایەتی” لەگەڵ ئەوانەی لە فەرهەنگ و کۆمەڵگایەکی نەتەوەیی جیاوازەوە هاتوون، پێناسە بکرێت. “هێربێرت کێلمان” دان بەوەدا دەنێت کە پرسەکانی ناسنامە دەتوانن بەشێکی سەرەکی بن لە هەر ململانێیەکی بەردەوامی نێوان گرووپەکان بەڵام سەرەڕای ئەوەش، بە درێژایی ژیانی خۆی، ئاماژەی بەوە کردووە کە پاراستنی ناسنامەیەکی فەرهەنگی پەیوەست نییە “بە” “یان”، دوژمنایەتی بەرانبەر بە دوژمنایەتی کەسانی دیکە پێویست بکات. کێلمان گریمانەیەکی زۆری کردووە کە ئامانجێکی سەرەکی شیکاری و چارەسەرکردنی ململانییەکان ئەوەیە کە بگەینە تێگەیشتنێک لە گرووپەکەی تر کە ناسنامەکەی دووپات بکاتەوە بەبێ ئەوەی باوەڕی بەوە هەبێت کە ئەو ناسنامەیە هەڕەشەیە بۆ سەر گرووپەکەی خۆی.
دوژمنایەتی بەرانبەر بە ئەویدی بەڕاستی دەتوانێت لە چوارچێوەی هۆگرییە نەتەوەییە کێبڕکێکارەکاندا ڕووبدات بەڵام بە لەبەرچاوگرتنی گشتگیربوونی شکستەکانی مرۆڤ و شکاندنی بارودۆخی مرۆڤ، بە هەمان شێوە ئەگەری ئەوە هەیە لە هەر چوارچێوەیەکی دیکەی مرۆڤدا ڕووبدات. لاوازییەکانی سرووشتی مرۆڤ لە هەر فۆرمێکی ڕێکخستنی سیاسی مرۆڤدا دیارە و بەخشینی دەسەڵات بە دامەزراوە حوکمڕانییە سەروو نەتەوەییەکان، هیچ جۆرە بەربەستێک لە بەردەم مومارەسەکردنی ئەو مەیلە نەرێنییە زیاتر کە لە سروشتی مرۆڤدا دەبینرێن پێک ناهێنێت. لە ڕاستیدا دەتوانرێت ئەو ئارگیومێنتە بخرێتە ڕوو کە حکوومەتە گەورەکان، بە دوورییەکی زیاتر لە ژیانی ئەو هاووڵاتیانەی کە ڕێساکانی زۆر کاریگەرییان لەسەرە، وەک دامەزراوە سەروو نەتەوەییەکان، زۆر کەمتر لێپرسینەوەیان لەگەڵ دەکرێت لە بەرانبەر کارەکانیان و بەم پێیەش زیاتر لێپرسینەوەیان لەگەڵدا بکرێت؛ مەیلە نەرێنییەکان کەمتر سنووردار دەکرێن و ڕەوتێکی وردە وردە بەرەو تاکڕەوی زیاتر لە ئەنجامدا بێت. چارەسەری سەروو نەتەوەیی و ستاتیستی بۆ کێشە ئەگەرییەکانی فۆرمێکی ناتەندروستی ناسیۆنالیزم، یان “ناسیۆنالیزم کە بە هەڵەدا چووە”، قەناعەت پێکەر نین.
پێویستە ئاماژە بەوە بکرێت کە خێڵگەرایی کە بە بەردەوامی ناسیۆنالیزم لەگەڵیدا هاوتا دەکرێت بە هەمان شێوە لە نێو ئەو کەسانەدا دیارە کە کۆسمۆپۆلیتیزمی ڕۆشنگەری خۆیان ڕادەگەیەنن. هەرچەندە خۆیان بەم شێوەیە نابینن، کەمتر لە هەموو کەسێک، بەڵام ئەو کەسانەی کە خۆیان بە “شارمەندی جیهان” ناودەبەن، مەیلیان هەیە بەناوی هۆزەکەیانەوە داکۆکی بکەن و دوژمنایەتییان بەرانبەر بە هەموو ئەوانی دیکە کە هاوبەشی ڕوانگەکانی ئەوان نین، زۆرجاریش هەروایە هەموو شتێک بەقەد ئەو مەیلانەی کە بە ڕەوا لە کەسانی دیکەدا ئیدانەیان دەکەن، لێبوردەیی و خێڵەکیانەیە. ئەم خێڵگەراییە نوخبەیە، جیهانبینییەکی تایبەتی خۆی هەیە کە بە ئاسانی دەناسرێتەوە، ناڕەحەتە و بە دەگمەن تووشی جیاوازی فەرهەنگی ڕاستەقینە دەبێت و بە تەواوی ئامادە نییە ڕوانینەکانی بگۆڕێت دوای ئەوەی بەرکەوتنی نزیک لەگەڵ هەر کەسێکدا دەبێت کە شتەکان بە شێوەیەکی جیاواز دەبینێت. لە ڕاستیدا، ئەو توندییەی کە ئەم هۆزە هێرش دەکاتە سەر ئەو کەسانەی کە سەر بەو هۆزە نین، هەستی بەرچاویان بە باڵادەستی ئەخلاقی و قەناعەتیان بەوەی کە بە تەنیا شایەنی حوکمڕانین، ئەوە دەردەخات کە بەڕاستی چەندە “ناکۆسمۆپۆلیت”ن.
هەر کۆمەڵگایەک باس لەو پرسانە دەکات کە لە ناوەڕۆکی پێناسەکردنی مارکەی ناسیۆنالیزمی نەتەوەیەکی دیاریکراودان بە شێوەیەکی جیاواز و لاوازییەکی دیکەی ئارگیومێنتە تایبەتەکانی دژ بە ناسیۆنالیزم ئەوەیە کە وەک پێشتر ئاماژەی پێکرا، ئەوان مەیلیان هەیە کە ناسیۆنالیزم وەک دیاردەیەکی یەکپارچە و هەموو ناسیۆنالیزمەکان وەک دیاردەیەکی نائەخلاقی سەیر بکەن؛ بە پشتگوێخستنی ئەو ڕاستییەی کە چەند جۆر ناسیۆناڵیزم بوونیان هەیە.
ئەمڕۆ ناسیۆنالیزمە تاکڕەوەکانی ڤلادیمێر پوتین و شی جینپینگ و ڕەجەب تەیب ئەردۆغان لە سروشتدا لە بنەڕەتدا جیاوازن لە ناسیۆنالیزمە دیموکراسییەکانی وڵاتانی وەک ئوسترالیا، کانەدا، فەڕانسە، ژاپۆن، کۆریای باشوور، بەریتانیا و ئامریکا. ئایا بۆ نموونە کەسێک هەڕەشەی ناسیۆنالیزمی کانادایی لەسەرە، سەرەڕای ئەوەی دەزانین کاناداییەکان وڵاتەکەیان بە توندی خۆشدەوێت؟ جگە لەوانەی ئێمەی غەیرە کانادایی کە تا ئێستا ڕووبەڕووی تیمی هاکی کانادا بووینەوە لەسەر سەهۆڵەکە، ڕەنگە نەبێت.
لە ڕووی مێژووییەوە، بەراوردکردنێک لە جۆرە زۆر جیاوازەکانی ناسیۆنالیزم کە ئەدۆلف هیتلێر، جۆزێف ستالین، مائوتسی دۆنگ، بێنیتۆ مۆسۆلینی و هیدکی تۆجۆ، لە لایەک و جۆرج واشنگتۆن، تۆماس جێفرسۆن، ئابراهام لینکۆڵن، ماهاتما گاندی و نیلسۆن ماندێلا نوێنەرایەتیان دەکەن، لە لایەکی دیکەوە، هەروەها خاڵەکە دەخاتە ڕوو. له باره ی ئەم دووهەمییە، دیاره که هەریەکەیان له سەڕ بنەمای باوەڕێک بووه به یەکسانی و کەڕامەتی هه موو مرۆڤەکان و به سەڕوەری یاسا و بەتوانای چاوێکی ڕوون بۆ بینینی شکستەکانی نەتەوەکەی له هەمان کاتدا بەردەوامبوون له بڕوابوون بە کارکردن بۆ گەیشتن بە ئایدیاڵە باڵاکانی ئەو نەتەوەیە. ئەمڕۆکە کاتێک بیر لە دامەزرێنەرەکانی ئامریکا دەکەنەوە، بیر لە وشەی ناسیۆنالیزم ناکەنەوە. بەڵام ئەوەی کە ئەوان بە پێناسە ناسیۆنالیست بوون، بە لەبەرچاوگرتنی ئەو ڕاستییەی کە قوربانییەکی زۆریان داوە لە بەرانبەر ئەو ئەگەرە بەڕواڵەت سەرنەکەوتووانەدا بۆ لەدایکبوونی نەتەوەیەک کە بەهۆی قووڵترین قەناعەتەکانیانەوە سەبارەت بە سروشتی ئازادی و کەرامەتی مرۆڤ (و نەتەوەیەک کە ئاگادارکرابووەوە) لە قاڵب دراوە بەو قەناعەتەی کە ئازادی و مافەکانی مرۆڤ لە دەسەڵاتی خوداییەوە سەرچاوە دەگرن، نەک تەنها لەلایەن حکوومەتەوە پێیان دراوە، بەم شێوەیە دەسەڵاتی حکوومەت لە ژیاندا سنووردار دەکات و چەمکی ئەوان لەبارەی جۆری ئەو نەتەوەیەی کە دروستیان دەکرد لە قاڵب دەدات). لەڕاستیدا، بەزەحمەت بەڵێنی “ژیان و بەختەوەری و شەرەفی پیرۆز”یان بە یەکتر دەدا ئەگەر باوەڕێکی پتەویان بەو پڕۆژە نیشتمانییە نەبوایە کە چێیان دەکرد و بەو بنەما سیاسی و ئەخلاقی و لەڕاستیدا ڕۆحییەکان کە لەسەری بووە بنەما بوو.
نموونەی ئەم جۆرە ناسیۆنالیزمە “بنیاتنەرە” بیرمەندانە دەبێ ئامانجێکمان پێبدات کە خەباتی بۆ بکەین. لینکۆڵنیش کە هەرگیز وەکوو ناسیۆناڵیست نەناسراوە ئامادە بوو قوربانی زۆر بدات بۆ ڕزگارکردنی نەتەوەکەی وەک یەکێتییەکی سیاسی بەڵام سەرەڕای ئەوەش بە ئازارەوە ئاگاداری ئەو ڕێگایانە بوو کە نەتەوەکەی خۆی، هەرچەندە خۆشی دەویست، لە ڕووی ڕاستی و دروستی نەتەوەییەوە کەم بووەتەوە. بۆ نموونە لینکۆڵن وەک ئەندامی کۆنگرە لە ساڵانی ١٨٤٠دا لەسەر بنەمای ئەخلاقی بە توندی دژی شەڕی مێکزیک-ئامریکا قسەی دەکرد و بە گوناهێک ناوی دەبرد. وەک سەرۆک کۆمار، بە زانینی ئەوەی کە گوناهی کۆیلایەتی شەڕی ناوخۆی هێناوەتە ئاراوە، کە هەڕەشە لە بەردەوامی بوونی نەتەوە دەکات، تەوازوعی هەبوو. لە دووهەم وتاری دەستبەکاربوونیدا ئاماژەی بەو شتە کرد کە ئەو خوێنڕشتنەی کە لە کاتی ئەو شەڕەدا ڕوویدا، دەرئەنجامی ڕاستەوخۆی “لێدانی” قامچی کۆیلەدار و پێویستی ڕۆحی بووە بۆ پاداشت. بەڵام زانینی ئەو لەو گوناهە نەتەوەییە قورسە، و شکستە ئەخلاقیەکانی دیکەمان، بڕوای بە پڕۆژەی نەتەوەیی ئامریکا نەگرت بەڵکوو تێگەیشتووە کە گوناهباری مرۆڤ بەو مانایە دێت کە هەم تاک و هەم نەتەوە بە ناچاری لە ئایدیاڵەکانیان کەم دەبنەوە، و لە پێناویدا تووشی حوکمی خودا دەبن، بەڵام ئەوە بەو مانایە نییە کە پڕۆژەی نەتەوەیی لەسەر بنەمای ئەو ئایدیاڵانە شایەنی بەدواداچوون نییە. لینکۆڵن نموونەی ئەو سەرکردەیە کە دانی بەوەدا ناوە کە مرۆڤ نابێت بە دوای سەرفرازی ماددی بەڵکو بەدوای خۆشبژیوی ئەخلاقی و مەعنەوی نەتەوەکەیدا بگەڕێت.
بەڵام ئەگەر تەواوبوونی ئەخلاقی پێوەر بێت بۆ دڵسۆزی بۆ گەلانی هەریەکەمان، نەک خۆبەزلزانین و ئیرادەیەک بۆ هەوڵدان بۆ بەدیهێنانی زیاتری ئەو ئایدیاڵانە لە هەردوو کردەوەی ناوخۆیی و نێودەوڵەتیدا، هیچ سیاسەتێکی نیشتمانی (یان هەر جۆرە سیاسەتێکی دیکە) نەیدەتوانی وا بوونی هەبێت کە دەتوانێت فەرمان بە هۆگریمان بکات، هەموو سیاسەتەکان لە ژن و پیاوی ناتەواو پێکهاتوون کە زۆرجار کردەوەکانیان ڕەنگدانەوەی بارودۆخی شکاوی مرۆڤایەتین. وەک “بیگار” نووسیویەتی: “هێڵی نێوان فەزیلەت و خراپەکاری بە ناوەڕاستی هەر کۆمەڵگایەکی مرۆڤایەتیدا دەڕوات، وەک چۆن بە دڵی هەموو تاکێکدا تێدەپەڕێت.”
لە هەمان کاتدا، هۆشیارییەک وەک ئامریکاییەکان، بەریتانییەکان، کاناداییەکان، فەڕانسییەکان و هتد لە شکستەکانی ڕابردووی نەتەوەکانمان بۆ ئەوەی بەپێی پێوەرە بەرزەکانمان بژین، نابێت نەتەوەکانمان پەک بخات بۆ ئەوەی چیتر لەسەر پانتای جیهانی مامەڵە نەکەن، بەڵکوو زیاتر پێویستە پاڵنەرمان بێت بۆ ئەوەی لە داهاتوودا باشتر کار بکەین و هەوڵبدەین لەگەڵ جیهاندا کارلێک بکەین بەگوێرەی بەهاکانی خۆمان کە خۆمان دەناسێنین. بێزاری لە خۆ بەهۆی گوناهەکانی ڕابردووی ڕاستەقینە و خەیاڵی، دەتوانێت توانای نەتەوەیەک پەک بخات بۆ ئەوەی ببێتە هێزێکی چالاک بۆ چاکە لە جیهاندا. (بە ئاماژەدان بە پێویستی متمانە بەخۆبوونێکی ئەخلاقی بەخۆی بۆ ئەوەی توانای نەتەوە بۆ چاکەکردن لەسەر شانۆی جیهانی سووتەمەنی بدات. بەرپرسێکی پێشووی حکومەتی بەریتانیا نووسیویەتی: “ڕاستە، ناسیۆنالیزمی ئامریکایی بوونی هەیە- و سوپاسگوزارم. بەهەشتێک کە ئامریکا بەبێ ئەو لاوازتر دەبوو و زۆر کەمتر سوودی بۆ باقی جیهان دەبێت. ” -متمانەیەکی پێویست بۆ کارکردن لە شوێنکەوتنی ئەو ئایدیاڵە بەرزانەی کە لەسەریان دامەزراوین. هیچ کام لە گەلەکانمان قۆرخکارییان نییە نە لەسەر گوناه و نە لەسەر ڕاستی و دروستی و ئەم ڕاستییە هەم دەبێت خۆبەزلزانینمان پڕ بکاتەوە و هەم متمانەمان پێبدات بۆ هەوڵدان بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەو نەخۆشییانەی کە ڕووبەڕووی گەلانی خۆمان و جیهان دەبنەوە.
لاهووتگەرایی مەسیحی هەموو کۆمەڵگای سیاسی وەک کاتی دەبینێت- “نیعمەتێک”، ئەگەر بتەوێت- بۆ بەدواداچوونی ڕێکخستن و دادپەروەری و ئاشتی و هەوڵدان بۆ زۆرترین ئازادی و گەشەکردنی مرۆڤ لەسەر زەوی…. بۆ مەسیحییەکان، هۆگرییەکانمان بۆ نەتەوەکەمان، هەم بەو تێگەیشتنە دەبێت کە نەتەوەکان ئەبەدی نین بەڵکوو کاتین، هەم بەو تێگەیشتنەی کە هەموو گەلان، وەک هەموو تاکەکان، بە قووڵی کاریگەری نەرێنییان لەسەرە بەهۆی شکاوی و ناتەواوی بارودۆخی مرۆڤەوە. ئەم تێگەیشتنانە جەخت لەسەر سنووری گەلان دەکەنەوە و خۆبەزلزانین و بەرزەخۆیی پێویست دەخەنە ناو هەڵوێستەکانمان بەرانبەر بە نەتەوەی خۆمان و هاوسۆزی بۆ ئەوانی دیکە. لە کاتێکدا گرینگە لەبیرمان بێت کە هەموو ناسیۆنالیزمەکان لە ڕووی ئەخلاقییەوە هاوتا نین، بەڵام ئەوەش ڕاستە کە هەستکردن بە خۆبەزلزانینی قووڵ لەبەردەم خودادا پێکهاتەیەکی پێویستە بۆ خۆپاراستن لە هەستێکی خۆبەزلزانانە بە فەزیلەتی باڵای خۆی. بیگار ئەو هۆکارانە بە باشی دەخاتە ڕوو کە پێویستە ئەم هەستە خۆبەزلزانینەمان هەبێت کاتێک دەنووسێت: “بڕوای مەسیحی بوونی گشتگیری گوناه بەو مانایەیە کە ناتوانین بە خۆشەویستییەوە خەیاڵ بکەین کە هێڵی دابەشکردنی فەزیلەت لە خراپە بە ڕێکوپێکییەکی دڵنیاکەرەوە لە نێوان گەلەکەماندا لە لایەنی فەزیلەتداردا دەڕوات و گەلێکی دیکە لە لایەنی خراپەکاری.
ئەوە خۆبەخۆیە کە بە لەبەرچاوگرتنی واقیعی گوناه و شکاوی مرۆڤ، ناتوانین نەزمێکی جیهانی تەواو ئاشتیانە و دادپەروەرانە بەدەست بهێنین. “جۆرج وایگل” پێی وایە کە مەسیحییەکان دەبێ هەوڵی چاندنی ئەو نەزمە نێودەوڵەتییە ئاشتیخوازانە بدەن:
“لەگەڵ دڵی شکاو و ڕۆحی برینداردا پێکەوە هاوژینی هەیە. ئەمە لە جیهانێکدا بنیات نراوە کە شمشێرەکان نەکراونەتە گاسن، بەڵکوو وەک شمشێر ماونەتەوە: غەلاف کراون بەڵام ئامادەن لە بەرگریکردن لە بێتاوانەکاندا غەلافیان لێبکرێتەوە. بەڕژەوەندییەکەی هەر ئەو جۆرە “ئۆگستین” تێگەیشتبوو ئەوەیە کە فۆڕمی ئاشتییە کە دەتوانرێت لە ڕێگەی ئامرازەکانی سیاسەتەوە بنیات بنرێت.
سیستەمی دەوڵەتی نەتەوەیی سروشتی مرۆڤ ناگۆڕێت و ئێمە ناکاتە فریشتە، زیاتر لەوە نییە کە پەرەسەندن بۆ سیستەمێکی نێودەوڵەتی کە لەلایەن دامەزراوە سەروو نەتەوەییەکان و/یان جیهانییەکانەوە حوکمڕانی دەکرێت. سیستەمی دەوڵەتی نەتەوەیی، سیستەمێکە کە بۆ کارکردن لە چوارچێوەی واقیعی مرۆڤایەتییەکی ناتەواودا داڕێژراوە، کە تووشی ئەوەندە شکستی ئەخلاقی دەبێت، بۆ دابینکردنی ژینگەیەک کە لە چوارچێوەیدا سەقامگیری و دادپەروەری و ئازادی و گەشەسەندنی مرۆڤ تا گەورەترین ئاست بەدەستبهێنرێت تا ئەو ڕادەیەی کە لە هەر سیستەمێکی سیاسی مرۆیی کە لەلایەن مرۆڤ و کەموکوڕییەکانەوە دروستکراوە و بەڕێوەدەبرێت.
لە کاتێکدا کە ئارەزووی خۆشویستنی نەتەوەی مرۆڤ سروشتییە، وەک ئارەزوو و پێویستییەکانی دیکە کە لە مرۆڤدا دەبینرێن، ئەمیش پێویستی بە وردی چاندن و سنووردارکردن هەیە بۆ ئەوەی دڵنیابێت لەوەی ئەم پێویستییە سروشتییە دەربڕینی تەندروست بدۆزێتەوە. دەوڵەتە نەتەوەییەکان، تا ئەو کاتەی کە هەبن، هەمیشە بە قووڵی مرۆڤ دەبن- واتە هەمیشە بە هەمان ئەو کەموکوڕییانە تایبەتمەند دەبن کە هەموو هەوڵە کۆمەڵایەتی و سیاسییەکان دیاری دەکەن.
بەڵام لە کۆتاییدا، ئەستەمە بزانین چۆن بەدیلەکان بۆ دەوڵەتی نەتەوەیی دەتوانن بە شێوەیەکی وەهمیی کاڵای کۆمەڵایەتی، کولتووری، سیاسی و ئەخلاقی هاوشێوە دابین بکەن و پێدەچێت هیچ شتێک نەبێت کە پێگەیەکی باشتری هەبێت بۆ دانانی مەرجێک کە بتوانێت گەشەسەندنی مرۆڤ کارا بکات. گەلانی هەریەکەمان و ئایدیالی دەوڵەتە نەتەوەییەکان دەتوانن زۆر شت بکەن بۆ بەشداریکردن لە جیهانێکی تەندروست و شایەنی پشتگیرییەکانی ئێمە بن نەک ئیدانەکردنی ئێمە.
بەشێک لە وتاری:
The Ethic of Ntionalism, Paul Coyer, NDU Press, 2020