ناسیۆنالیزمی ئەدەبی لە شێعری جەلال مەلەكشا
بێهزاد خۆشحالی ئەوەی لێرەدا ئێمە لەژێر ناوی ناسیۆنالیزمی ئەدەبی دەیناسێنین، بزووتنەوەیەكی فكرییە، كە پێشاندەری گرووپێكی بەرفراوانە لە وەڵامە ڕەخنەگرانە دەروەستەكان لە چواچێوەی ئەدەبیاتدا بۆ كێشەی نەتەوەیی.
نەتەوەگەرایی ئەدەبی، لەبەرچاوگرتنی بەستێن و جوانیناسیی تایبەتی بەرهەمەكانە لە چوارچێوەی ئەدەبیاتدا بە تەوەری نەتەوەییەوە. ئەم بزووتنەوە هۆگری و دەروەستی ئەوەیە، مێژوی نەتەوەیی، پێكهاتە، چەوساندنەوە، دوژمن، خواست و داخوازییەكانی نەتەوەیەك بە دەربڕینی داهێنەرانەەوە زیندوو بکاتەوەو هەوڵ دەدات ناوەڕۆكێكی زەینی و بابەتی لای ئەو خەڵكانە دروست بكات، كە ناوی نەتەوەیان لەسەر دانراوە. هەروەها ناسیۆنالیزمی ئەدەبی دەتوانێت ئێنتمای بۆ بزووتنەوەیەكی توندڕەوانەش هەبێ و ببێتە هۆی ئەوەی لە سیاسەت و دەسەڵاتیشدا ڕەنگدانەوەی هەبێت. بە واتایەكی دیكە ناسیۆنالیزمی ئەدەبی، پرۆسەی قووڵی وەبەرهێنان بۆ بەردەوامیی خەڵك، هاوبەندی پێكەوەیی لە چوارچێوەی نەتەوە، خەباتی نەتەوەیی و خواستە نەتەوەییەكانە بە سوودوەرگرتن لە ئەدەبیات. ڕوون و ئاشكرایە كە ناسیۆنالیزم
بە ڕۆیشتنە نێو ئەدەبیاتەوە، ئاستی بەرز دەبێتەوە بە شتێكی زیاتر لە بەستراوەبوونێكی سادەی سۆزداری، لەبەر ئەوەی سەرزەمین و كیانێك لە سیستەمێكی بەردەوام و چالاكدا لەڕێگای ئەدەبیاتەوە بە یەكتر دەبەستێتەوە، كولتورێكی جیاواز پێناسە دەكات و بە جێگیركردنی لە زەین و زمانی نەتەوەدا، تۆڕێك لە مرۆڤەكان خاوەن ئایدیای دەگمەنی نەتەوەیی دەئافرێنێت.
هەروەها ناسیۆنالیزمی ئەدەبی گشتگیر و بەرفراوانە و بەهۆی خێرایی لە بڵاوبوونەوەی بە شێوەی ئاسۆیی، بە ئاسانی توانایی ڕێكخستنی گرووپەكانی خەڵكی بەرەو ئامانجە سیاسییەكان هەیە و وزەیەكی گەورە بۆ زاڵبوون بەسەر ناهەمواریی نەتەەیی بە ئامانجی پێكهێنانی پێكهاتەیەكی یەكپارچەی نەتەوەیی دروست بكات.
٭٭٭٭
جەلالیش وەكوو زۆربەی كوردەكان بە ڕوانگەی چەپەوە دەست پێ دەكات و سەرەتا رێگاچارەی ڕزگاریی مرۆڤ لە چەوساندنەوە و ئازاری نەتەوەیی بە چارەسەری ئایدیۆلۆژیا، داوا دەكات و دەیەوێت چارەسەری بكات. ئەمەش لەو قوناغەدا گوتاری زاڵی ئەویشە و بە زمانی فارسی شێعر دەهۆنێتەوە. بە شێوەیەك باوەڕی بە جیهان نیشتمانی هەیە و ئازاری هاوبەشی مرۆڤەكان دەكاتە ئامانجی خۆی. بەپێی سروشت و ئەو ژینگەیەی تێدا دەژی، كەسێكی سیاسیشە.
لە سیاسەت دەگاتە بۆنبەست و چ پێش شۆڕشی ئێران و چ دوای ئەویش، تاوانی چەپبوونی بە بەندكردن و زیندانی دەدات. دوای ئەو بۆنبەستە، دەبێتە ئەندامی گۆڤاری “سروە”و لەژێر كاریگەری هێمندا، ژینگەی زەینی خۆی بە شێعر و ئەدەبیاتی كوردی دەگۆڕێ و ژێر و ڕووی دەكات.
لێرەدا مەبەستی ئێمە ئەوە نییە، كە پێش لەمە بیری لە كورد نەكردووەتەوە، یان شێعری لەو بارەیەوە نەهۆنیوەتەوە، بەڵكوو زەینی زاڵ و باڵادەستی ئەو، بەستراوەتەوە بە كێشەی كوردەوە. بە هەمان شێوە كە شێعر لەبارەی رەنجەوە دەهۆنێتەوە، بەهەمان شێوەش ڕوانگەیەكی چەپی لەبارەی كێشەی كوردەوە هەیە، زۆرتر باسی ئازار دەكات، باسی چەوساندنەوە دەكات، شێعر بۆ نادادپەروەری و دادپەروەری دەهۆنێتەوە، بەڵام ئێستا ئیدی ڕەنج و چەوساندنەوە و نادادپەروەری لە وشەكانیدا سیلەی لە كوردەكان گرتووە و لە كڵاوڕۆژنەی كوردبوونەوە سەیری جیهان دەكات. ئەو لە دەستی خۆی ناڕەحەتە و بەهۆی هەژاری و نەخۆشییەوە ئازار دەچێژێت، ئەمەش هەندێ كات هەتا سنوری بێهیوابوون دەیبات. ئەمجارە ئیدی لەگەڵ زەحمەتكێشانی جیهاندا نییە، بەڵكوو لەگەڵ خەڵكەی خۆی دەبێتە یەك خود. هێدی هێدی جوگرافیای زەینی ئەو، بە كوردستانێكی گەورە نزیك دەبێتەوە، هێما نەتەوەییەكان لە هزریدا ڕۆحیان بە بەردا دەکرێت و لەمەبەدواوە، جیهانی كوردی لە شێعرەكانی ئەودا بەدەر دەكەون. بە زمانێكی سادە، بە وشەگەلێكی جەماوەری، هەڵبەتە زۆربەی كات بە توانج و بەپێی بارودۆخی سیاسی زاڵ، شێعر دەهۆنێتەوە.
ئێستا ئەو دەروەستبوون لە ئاست نەتەوە و سەرزەمینی لە شێعرەكانیدا دامەزراوەیی كردووە، ڕەخنە دەگرێت، گاڵتە بە پێكهاتەكان دەكات، لۆمەی دوژمن دەكات، سەركۆنەی داگیر دەكات، بە خەبات و خۆڕاگریدا هەڵدەڵێت و لە هەندێ شێعری، بە دەربڕینێكی داهێنەرانە، بە دروستكردنی وێنەیەكی داهێنەرانە سنوورەكان دەسڕێتەوە. هەوڵی ئەو بۆ وەبەرهێنان لەسەر خەڵك، بۆ دروستكردنی هاوبەندی، دەگاتە ئەنجام و وشەكانی شێعری لە زەین و زمانی خەڵكدا جێگیر دەبێت….
هەرچەندە ئێمە ناتوانین ئەزموون و ئازاری جەلال بەتەواوی بناسین، بەڵام بێگومان ئەم ئازارە، كاریگەرییەكی بەرچاوی لەسەر دادەنێت كە بۆ ئەو بووەتە خێرێكی گەورە لە ڕەنگدانەوەی ئازارەكانی نەتەوەیەكدا.
سەرچاوە: پیرەدار، کۆمەڵێک نووسەر، ناوەندی چوارباخ، ۲۰۲۰
****
ناسیونالیسم ادبی در شعر جلال ملکشاه
در اینجا آنچه که ما به عنوان ناسیونالیسم ادبی معرفی می کنیم یک جنبش فکری است که نشانگر طیف وسیعی از پاسخ های انتقادی متعهدانه در قالب ادبیات به مساله ملی است. ملی گرایی ادبی، در نظر گرفتن زمینه ها و زیبایی شناسی خاص تولیدات در قاب ادبیات با محوریت ملی است. این جنبش، علاقه مند و متعهد به روشن ساختن تاریخچه ملی، ساختارها، ستم ها، دشمنان، خواست ها و مطالبات یک ملت با بیانات خلاقانه، و تلاش برای جاسازی در محتوای ذهن و عین مردمانی است که ملت، نام گرفته اند. ناسیونالیسم ادبی، همچنین می تواند به سوی یک جنبش انفجاری نیز میل کند و به تبلور آن درسیاست و قدرت نیز بینجامد. به بیانی دیگر ناسیونالیسم ادبی، فرایند عمیق سرمایه گذاری در تداوم مردم،هم پیوندی با یکدیگر در قالب ملت، مبارزات ملی، و مطالبات ملی با بهره جستن از ادبیات است. بدیهی است که ناسیونالیسم با ورود به ادبیات، به چیزی بیشتر از یک وابستگی ساده عاطفی ارتقا می یابد چون سرزمین و کیهان را در یک سیستم مداوم و پویا از راه ادبیات به هم پیوند می دهد، فرهنگی متمایز تعریف می کند و با جاگذاری آن در ذهن و زبان ملت، شبکه ای از انسان ها با ایده منحصر به فرد ملی می آفریند. ملی گرایی ادبی همچنین فراگیر و گسترده است و به دلیل سرعت انتشار آن به صورت افقی، به سادگی توانایی بسیج گروه های مردم به سمت اهداف سیاسی را دارد و انرژی بزرگی برای غلبه بر لبه های ناهموار ملی با هدف تشکیل ساختاریکپارچه ملی ایجاد کند.
****
جلال تقریبا به مانند همه کوردها با چپ آغازمی کند و ابتدا چاره رهایی انسان ازستم و رنج های ملی را با درمان ایدئولوژیک، می خواهد چاره کند. گفتمان غالب او در آن دوران نیز هست و به فارسی شعر می سراید. به نوعی جهان وطن است و رنج مشترک انسان ها را هدف می کند. طبیعتا و بنا به سرشت جغرافیایی که در آن زندگی می کند سیاسی نیز هست. در سیاست به بن بست می خورد چه پیش ازانقلاب ایران و چه پس از آن؛ هزینه های چپ بودن را با زندان می پردازد. پس از بن بست، سروه ای می شود و متاثر از هێمن، فضای ذهنی خود را به شعر و ادبیات کوردی متحول می کند. در اینجا منظور ما آن نیست که پیش از این، درباره ی کوردها نیندیشیده است یا نسروده بلکه ذهن غالب او، به مساله ی کورد معطوف می شود. همچنان از رنج می سراید و همچنان، نگاهی چپ به مساله ی کورد دارد؛ بیشتر از رنج می گوید، از ستم می گوید، برای بی عدالتی و عدالت، شعر می سراید اما رنج و ستم و بی عدالتی و عدالت در واژگان او، اکنون دیگر کوردها را نشان کرده است؛ ازدریچه ی کورد بودن به جهان می نگرد. او از خود رنجور است و رنجی را از فقر و بیماری، گاهی او را تا مرز نومیدی می برند این بار نه با زحمتکشان جهان، بلکه با مردم خود، همذات می پندارد. به تدریج، جغرافیای ذهنی او، به جغرافیای کوردستان بزرگ، نزدیک می شود، نمادهای ملی در اندیشه ی او جان می گیرند، و زین پس، جهان کوردی او در شعرهایش نمود پیدا می کنند. با زبان ساده، با کلمات عامیانه، البته بسیاری اوقات با ایهام، به اقتضای وضعیت سیاسی حاکم، می سراید. او اکنون تعهد به ملت و سرزمین را در شعرهایش نهادینه کرده است، انتقاد می کند، ساختارها را به بازی می گیرد، دشمن را سرزنش می کند، اشغالگری را نکوهش می کند، مبارزه و مقاومت را ستایش می کند، و در برخی اشعار، با بیان خلاقانه، مرزها را با تصویرسازی خلاقانه محو می کند. تلاش او برای سرمایه گذاری در مردم، برای ایجاد هم پیوندی با یکدیگر، به نتیجه می رسد و واژگان نظم یافته اش، در محتوای ذهن و زبان مردم جاسازی می شود. اگرچه ما نمی توانیم تجربه و رنج جلال را کاملا بشناسیم اما مطمئنا این رنج، بخشی تاثیر گذار از همین رنج است که به موهبتی بزرگ برای او در بازتاباندن رنج های ملتش تبدیل می شود.
****
جلال تقریبا به مانند همه کوردها با چپ آغازمی کند و ابتدا چاره رهایی انسان ازستم و رنج های ملی را با درمان ایدئولوژیک، می خواهد چاره کند. گفتمان غالب او در آن دوران نیز هست و به فارسی شعر می سراید. به نوعی جهان وطن است و رنج مشترک انسان ها را هدف می کند. طبیعتا و بنا به سرشت جغرافیایی که در آن زندگی می کند سیاسی نیز هست. در سیاست به بن بست می خورد چه پیش ازانقلاب ایران و چه پس از آن؛ هزینه های چپ بودن را با زندان می پردازد. پس از بن بست، سروه ای می شود و متاثر از هێمن، فضای ذهنی خود را به شعر و ادبیات کوردی متحول می کند. در اینجا منظور ما آن نیست که پیش از این، درباره ی کوردها نیندیشیده است یا نسروده بلکه ذهن غالب او، به مساله ی کورد معطوف می شود. همچنان از رنج می سراید و همچنان، نگاهی چپ به مساله ی کورد دارد؛ بیشتر از رنج می گوید، از ستم می گوید، برای بی عدالتی و عدالت، شعر می سراید اما رنج و ستم و بی عدالتی و عدالت در واژگان او، اکنون دیگر کوردها را نشان کرده است؛ ازدریچه ی کورد بودن به جهان می نگرد. او از خود رنجور است و رنجی را از فقر و بیماری، گاهی او را تا مرز نومیدی می برند این بار نه با زحمتکشان جهان، بلکه با مردم خود، همذات می پندارد. به تدریج، جغرافیای ذهنی او، به جغرافیای کوردستان بزرگ، نزدیک می شود، نمادهای ملی در اندیشه ی او جان می گیرند، و زین پس، جهان کوردی او در شعرهایش نمود پیدا می کنند. با زبان ساده، با کلمات عامیانه، البته بسیاری اوقات با ایهام، به اقتضای وضعیت سیاسی حاکم، می سراید. او اکنون تعهد به ملت و سرزمین را در شعرهایش نهادینه کرده است، انتقاد می کند، ساختارها را به بازی می گیرد، دشمن را سرزنش می کند، اشغالگری را نکوهش می کند، مبارزه و مقاومت را ستایش می کند، و در برخی اشعار، با بیان خلاقانه، مرزها را با تصویرسازی خلاقانه محو می کند. تلاش او برای سرمایه گذاری در مردم، برای ایجاد هم پیوندی با یکدیگر، به نتیجه می رسد و واژگان نظم یافته اش، در محتوای ذهن و زبان مردم جاسازی می شود. اگرچه ما نمی توانیم تجربه و رنج جلال را کاملا بشناسیم اما مطمئنا این رنج، بخشی تاثیر گذار از همین رنج است که به موهبتی بزرگ برای او در بازتاباندن رنج های ملتش تبدیل می شود.