ئابووری سیاسی ئێران؛ پڕۆژەی تەواونەکراوی دەوڵەت-نەتەوەی ئێرانی و پرسی سەربەخۆیی کوردستان

ئابووری سیاسی ئێران؛ پڕۆژەی تەواونەکراوی دەوڵەت–نەتەوەی ئێرانی و پرسی سەربەخۆیی کوردستان
ئەم شیکارییە نیشان دەدات کە چۆن حکومەتی ناوەندی بە کەڵک وەرگرتنی ئامرازی لە “تیۆرییە زانستییەکانی گەشەپێدان” (مۆدێلی ڕۆستۆ)، پاساو بۆ تاڵانکردنی سیستماتیکی سەرچاوەکانی پەراوێز (کوردستان)ی هێنایە ئاراوە و ڕێگری لە پێکهێنانی نەتەوەیەکی یەکگرتووی ڕاستەقینە کرد.
یەک. تیۆری بنەڕەتی: تێکهەڵکێشی مۆدێلی “ڕۆستۆ” و “تیرانی نەوت”.
لە دووهەمی شانشینی پەهلەویەوە تا ئێستا، حکومەتەکانی ئێران مۆدێلێکیان بۆ مۆدێرنیزاسیۆنی وڵات هەڵبژاردووە کە تێکەڵەیەکی مەترسیداری “قۆناغەکانی گەشەی ئابووریی ڕۆستۆ” و “تیرانی نەوت” بووە.
لۆژیکی ڕۆستۆ: بۆ گەیشتن بە قۆناغی “بەرزبوونەوە” دەبێت سەرمایە لە “جەمسەرە پیشەسازییەکان” (تاران، ئیسفەهان، تەورێز، ئەراک)دا چڕ بێتەوە.
لێکدانەوەی حکومەتی ناوەند: ناوچە پەراوێزییەکانی وەک کوردستان، بەلوچستان و خوزستان توانای “بەرزبوونەوە”یان نییە. ڕۆڵی ئەوان دەبێ “لۆجێستیکی” بێت. واتە دەبێت کەرەستەی خاو و هێزی کاری هەرزان پەمپ بکەن بۆ ناوەند بۆ ئەوەی بزوێنەری گەشەپێدان لە ناوەنددا داگیرسێنرێت.
ئامانجی بنیاتنانی دەوڵەت-نەتەوە: وا گریمانە دەکرا کە ئەگەر ناوەند دەوڵەمەند بێت، ئێران بەهێز دەبێت و دواجار هەموو نەتەوەکان لە “مەنجەڵی کوڵیوی” شوناسی ناوەنددا دەتوێنەوە.
دوو. ڕوانگەی کاتۆزیان: ڕەخنە لە میکانیزمەکانی جێبەجێکردن
هۆمایون کاتوزیان لە کتێبی “ئابووری سیاسی ئێران”دا، چەند چەمکێک دەخاتە ڕوو کە بە وردی بۆچی ئەم مۆدێلە لە باری “گەشەپێدان”دا بووە هۆی “تاڵان” لە باری کوردستاندا:
ئا. مۆدێرنیزمی ساختە
پێناسەی کاتووزیان: مۆدێرنیزاسیۆن لە ئێراندا نەک لەسەر بنەمای پێداویستییە ناوخۆییەکان، بەڵکوو بۆ دروستکردنی ڕواڵەتێکی هاوشێوەی ڕۆژئاوا ئەنجامدرا.
لە کوردستان: دروستکردنی کارگەی توانەوەی ئاسن لە ئیسفەهان (ناوەند) هێمای مۆدێرنیتە بوو، بەڵام وەبەرهێنان لە کشتوکاڵی میکانیزەکراو لە کوردستان بە “سونەتی” و بێ کلاس دادەنرا. حکومەت لەبری بەهێزکردنی ئابوری خۆجێیی کوردستان، پێی باشتر بوو تاران بە پارەی نەوت و سامانی کوردستان جوان بکات.
ب. تیرانی نەوت و سەربەخۆیی حکومەت لە گەل
پێناسەی کاتۆزیان: بەو پێیەی حکومەت داهاتی نەوتی هەیە، پێویستی بە باج و بەرهەمی خەڵک نییە؛ بۆیە وڵامدەر نییە لە ئاستی خەڵک.
لەگەڵ کوردستان: حکومەتی ناوەند پێویستی بە دەوڵەمەندبوونی خەڵکی کوردستان نەبوو بۆ ئەوەی باجیان لێ وەربگرێت. تەنها شتێک کە حکومەت دەیویست “کۆنتڕۆڵی ئەمنی خاک” و “دەرهێنانی سەرچاوە” بوو. هەر لەبەر ئەم هۆکارەش ​​پرسی گەشەسەندن لە کوردستان هەمیشە “ئەمنی” بووە نەک “ئابووری”.
سێ. سێ تێڕوانین سەبارەت بە جێبەجێکردنی ئەم سیاسەتە لە کوردستان (نموونە بابەتییەکان)
لێرەدا نیشان دەدەین کە چۆن مۆدێلی ڕۆستۆ وەک پاساوێک بۆ گواستنەوەی سەرچاوەکان کاری کردووە:
یەکەم: فرۆشتنی کان و کەرەستەی خاو (تیۆری بەهای زیادکراوی پێچەوانە)
بەپێی مۆدێلی ناوەندگەرا، پیشەسازییە قورسەکان و پرۆسێسکردنەکان دەبێ لە ناوەنددا بن.
ڕاستی: کانەکانی زێڕی قوروە، سەقز، تەکاب و بەردی ڕازاوە سەرچاوەی گەورەی کوردستانن.
میکانیزم: کانزا و خاکی زێڕ دەردەهێنرێت، ئەمەش دەبێتە هۆی لەناوچوونی ژینگە لە کوردستان، بەڵام کارگەکانی پرۆسێسکردن و دروستکردنی شمشی زێر و بەردبڕین لە ناوەنددا دانراون.
دەرەنجام: بەهای زیادکراو، قازانجی سەرەکی، و دامەزراندنی تەکنیکی دەگوازرێتەوە بۆ ناوەند، و کوردستان تەنها پشکی هەیە لە خۆڵ و پاشماوەی کیمیایی و کرێکاری سادە.
دووهەم: بەڕێوەبردنی ئاو و قوربانیکردنی کشتوکاڵی پەراوێز
بەپێی ڕەخنەکانی کاتوزیان، حکومەتی پەهلەوی کشتوکاڵی کردە قوربانی پیشەسازی مۆنتاژ.
ڕاستی: کوردستان سه ڕچاوه ی ڕووباره گرینگه کانه. لە ئەنجامدا ناچار بوو بەنداوی گەورە دروست بکرێن.
میکانیزم: ئاو بەڕێوەدەبرێت بۆ بەرهەمهێنانی کارەبا بۆ تۆڕی نیشتمانی یان بگوازرێتەوە بۆ فەلاتی ناوەڕاست، لەبری ئەوەی تەرخان بکرێت بۆ دەشتە کشتوکاڵییەکانی کوردستان بۆ دروستکردنی کشتوکاڵی پیشەسازی مۆدێرن.
دەرئەنجام: جووتیارى کورد بە زەوی وشک و بێ بەرهەمەوە دەمێنێتەوە و ناچارە بۆ کرێکاری بچێتە شارێک کە بە ئاوی زەوییەکەی خۆی پەرەی پێدراوە.
سێهەم: هێزی کار و چاکسازی زەوی
ئەمە ئەو خاڵەیە کە مۆدێلی دێهات لە شێوەی چاکسازی زەویدا شکستی هێنا.
ڕاستی: لەناوچوونی پێکهاتەی بەرهەمهێنانی لادێ لە ساڵانی چل و پەنجاکانی هەتاوی.
میکانیزم: گوندنشینانی کوردستان بوون بە خاوەن زەوی بەڵام پشتیوانیان لێ نەکرا. مایەپووچبوونی کشتوکاڵ بووە هۆی شەپۆلی کۆچ.
شیکاری سیاسی: ئەم کۆچە نەخوازراوە بەتەواوی هاوتەریب بوو لەگەڵ بنیاتنانی دەوڵەت-نەتەوە: گۆڕینی مرۆڤی کوردستانی بۆ کرێکارێکی پەراوێزخراو لە تاران کە ناسنامە و ڕەگ و ڕیشەی خۆی لەدەست داوە.
چوار. دەرئەنجام: شکستی بنیاتنانی دەوڵەت-نەتەوە
ئەو سیاسەتانەی کە بڕیار بوو ئێران بە مەرکەزیکردنی سامان بە پێی مۆدێلی ڕۆستۆ یەکبخەن، لە ڕاستیدا بوونە هۆی “گەشەنەسەندنی گەشەسەندوو” لە کوردستاندا.
ئابووریی سیاسی دابڕان: کاتێک هاووڵاتییەکی کورد دەبینێت کە “گەشەپێدانی نەتەوەیی” هاوواتای “هەژاریی خۆماڵی”یە، پەیوەندییەکەی لەگەڵ حاکمییەت و دەوڵەتدا دەپچڕێت، ناڕەزایی کەڵەکەبوو و ناڕازیبوون و بەرخۆدان سەرهەڵدەدات و ئەمەش کاردانەوەی حەتمی کۆمەڵگایەکە کە لە سووڕی فەرمی ئابووریی نەتەوەیی دوورخراوەتەوە و هەوڵی سەروماڵی دەدات، لە دەرەوەی چوارچێوەی حکومەتی ناوەندی، بۆ ئەوەی سەرەتا پارێزگاری لە مانەوەی خۆی بکات پاشان بەدوای جیابوونەوەدا بگەڕێ.
دەوڵەت نەتەوەسازی ئێرانی، کوردستان وەک بەشێک لە جەستە نەبینی و نایبینێت، بەڵکوو وەک کۆگایەکی خۆراک بۆ خۆراکدانی سەر لە ناوەند دەبینێت.
ئایا سەربەخۆیی دەرئەنجامێکی ئابووری و سیاسی و یاساییە؟
کاتێک پەیوەندی دەوڵەت لەگەڵ بەشێک لە خاکەکەیدا لەسەر بنەمای هاوڵاتیبوونی یەکسان نەبێت، مافی چارەی خۆنووسین و مافی سەربەخۆیی وەک چارەسەرێکی ڕەوا بەرز دەکرێتەوە.
پرسیارەکە ئەوەیە: بۆچی لە ئەدەبیاتی سیاسی و ئابووری و یاساییدا بەرگری لەم مافە دەکرێت:
یەک. تیۆری “جیابوونەوەی چارەساز”.
لە یاسای نێودەوڵەتی و فەلسەفەی سیاسیدا تیۆرێک هەیە بە ناوی “جیابوونەوەی چارەساز” یان “جیابوونەوەی چارەسەر”.
ئەم تیۆرییە باس لەوە دەکات کە بنەماکە بریتییە لە پاراستنی یەکپارچەیی خاکی وڵاتان، مەگەر ئەوەی کە حکومەتی ناوەندی:
بە شێوەیەکی سیستماتیک مافی مرۆڤی گرووپێکی دیاریکراو پێشێل بکات.
لە بەشداری سیاسی بێبەشیان بکات،
بیانخاتە ژێر هەڵاواردنێکی ئابووریی گەورە و تاڵانکردنی سەرچاوەکانەوە.
کاتێک حکومەت بە بەکارهێنانی مۆدێلی وەک مۆدێلی ڕۆستۆ بە ئەنقەست هەرێمێک بە گەشەنەکراوی دەهێڵێتەوە، بە شێوەیەکی کاریگەر بەو کەسانە دەڵێت: ئێوە هاووڵاتی نین.
لە دۆخێکی وادا جیابوونەوە چیتر یاخیبوون نییە، بەڵکو ڕێگایەکە بۆ مانەوە و ڕاگرتنی تاڵانکارییەکە.
دوو. پێشێلکردنی “گرێبەستی کۆمەڵایەتی”
شەرعییەتی هەر دەوڵەتێکی نەتەوەیی لەسەر بنەمای گرێبەستێکی نەنووسراو دامەزراوە: خەڵک باج دەدات و گوێڕایەڵی دەکات، لە بەرانبەردا دەوڵەت ئاسایش و خۆشبژێوی دابین دەکات.
بەپێی شیکارییەکانی کاتووزیان، دەوڵەتی تیرانی نەوتی لە ئێران بە شێوەیەکی تاکلایەنە ئەم گرێبەستەی هەڵوەشاندەوە.
کاتێک سەرچاوەکان کوردستان بەجێدەهێڵن بەڵام خۆشبژێوی ناگەڕێتەوە، حکومەتی ناوەند بەشێوەیەکی کاریگەر گرێبەستی کۆمەڵایەتی پێشێل کردووە. لە ئەنجامدا کاتێک گرێبەستێک لەلایەن لایەنێکەوە دەشکێنرێت یانی حکومەت، لایەنی بەرانبەر، یانی خەڵکی کوردستان، مافی یاسایی و ئەخلاقییان هەیە لەو گرێبەستە بکشێنەوە. داواکاری بۆ مافی چارەنووس و پێکهێنانی قەبارەی سەربەخۆ، لە ڕاستیدا ڕاگەیاندنێکی فەرمییە بۆ پووچەڵبوونەوەی ئەم گرێبەستە ناڕەوا.
سێ. کاردانەوە بەرانبەر:
ئا/ گەشەسەندنی ناهاوکێش
ئەم زاراوەیە کە لەلایەن نیل سمیت و دەیڤید هارڤیەوە داڕێژراوە.
گەشەنەکردنی کوردستان ڕووداوێکی بەڕێکەوت و دەرئەنجامی تەمبەڵی خەڵک نییە؛ “بەرهەمهێنراوە”. واتە بۆ ئەوەی سیستەمی سەرمایەداری دەوڵەتی و حکومەتی ناوەندی “سەروەت و سامان کۆبکاتەوە” لە تاران و ئیسفەهان، بەپێویستی دەزانێت ناوچەکانی وەک کوردستان بە دواکەوتوویی بهێڵێتەوە بۆ ئەوەی هەمیشە وەک سەرچاوەی کەرەستەی هەرزان و هێزی کاری هەرزان بمێننەوە.
ب/ کەڵەکەبوون بە ڕێگەی زەوتکردنی خاوەندارییەتی
ئەم زاراوەیە زۆر گرینگەی دەیڤید هارڤی نوێکردنەوەی چەمکی مارکسە بۆ “کەڵەکەبوونی سەرەتایی”.
لە چەمکدا سیستەمەکە لە ڕێگەی “تاڵانکردنی سەروەت و سامانی گشتی”ەوە سامان کۆدەکاتەوە نەک لە ڕێگەی “بەرهەمهێنان”ەوە سامان دروست بکات.
بە بەراورد لەگەڵ کوردستان، کاتێک حکومەت ئاوی ڕووبار و کانیاوەکانی کوردستان دەگوازێتەوە، لەوەڕگەکان بە نیشتیمانی دەکات بۆ ئەوەی بیبەخشێتە کانگەرەکان، یان سنوورەکان دادەخات بۆ ئەوەی بژێوی خەڵک کۆنترۆڵ بکات، ئەوە خەریکی “ کەڵەکەکردنە لە ڕێگای بە زەوتکردنی خاوەندارییەتی”. واتە سەروەت و سامانی خەڵکی خۆجێی دەبات بۆ ئەوەی بیکاتە سەرمایە.
پ/ دامەزراوەگەلی دەرهێنان
ئەم دەستەواژەیە لەلایەن ئەجەم ئۆغڵو و ڕۆبنسن لە کتێبە بەناوبانگەکەیاندا بەناوی “بۆچی گەلان شکست دەهێنن” داهێنراون و لە بازنەی ئەکادیمیدا بە شێوەیەکی بەرفراوان بەکاردەهێنرێت.
لە ڕووی چەمکییەوە، پێکهاتە سیاسی و ئابوورییەکان دەکەونە دوو پۆلەوە: “هەموو گشتگیر” کە ڕێگە بە هەمووان دەدات بەشداری بکەن، و “دەرهێنان” کە سەرچاوەکانی زۆرینە بۆ بەرژەوەندی کەمینەی دەسەڵاتدار دەکوژێننەوە.
بە بەراورد لەگەڵ کوردستان، پەیوەندی تاران لەگەڵ کوردستان پەیوەندییەکە لەسەر بنەمای “دامەزراوەی دەرهێنەر” دامەزراوە. حکوومەتی ناوەندی هیچ دامەزراوەیەکی دیموکراسی و ئابووریی لە کوردستاندا دروست نەکردووە کە لە قازانجەکاندا بەشداری بکات؛ تەنها دامەزراوەیەک دروست دەکات کە سەرچاوە دەربهێنن.
ت/ نادادپەروەری فەزایی
ئەم زاراوەیە کە لەلایەن ئێدوارد سۆجا داهێنراوە، پرسەکە لە تەنها ئابووری دەباتە دەرەوە بۆ “جوگرافیا” و “مافی شار/زەوی”.
لە چەمکدا دادپەروەری تەنیا دابەشکردنی پارە نییە؛ دادپەروەری بەو مانایەیە کە هەر هەرێمێک مافی بەڕێوەبردنی شوێنی ژیانی خۆی هەیە.
بە بەراورد لەگەڵ کوردستان، کاتێک هەموو بڕیارەکان سەبارەت بە “فەزای” کوردستان لە تاران دەدرێن، ئەمە نموونەی ڕوونی “نادادپەروەری فەزایی”یە. حکومەتی ناوەندی فەزای ڕێکخستووە بۆ ئەوەی سوود بە خۆی بگەیەنێت نەک دانیشتووانەکەی.
ج/ ئوریەنتاڵیسمی ناوخۆیی
لە ڕووی فەرهەنگی و سیاسی و لە چەمکدا، هەروەک چۆن ڕۆژئاوا بۆ پاساودانی کۆلۆنیالیزمی خۆی وەک “دواکەوتوو و هەستیار” دەڕوانی بۆ ڕۆژهەڵات، ناوەند یانی تاران، ڕوانگەیەکی ڕۆژهەڵاتیانەی هەیە بۆ پەراوێز، کە کوردستانە.
و لە پراکتیکیشدا ناوەند خۆی وەک “شارستانی و مۆدێرن” و پەراوێز وەک “پێویستی بە سەرپەرشتیکردن” نیشان دەدات بە ناونانی “ناوچەی نائارام”، “خێڵگەری” یان “خاکی سنووری”. ئەم بۆچوونە پاساوی ئەوە دەداتەوە کە بۆچی نابێت بەڕێوەبردنی سەرچاوەکان لە دەستی کورد خۆیدا بێت.
سیاسەتەکانی حکومەتی ناوەند بەرانبەر بە کوردستان نموونەیەکی ڕوونی “گەشەسەندنی نایەکسان” و دامەزراندنی “دامەزراوەگەلی دەرهێنەر”ن. لەم پڕۆسەیەدا، حکومەت لە ڕێگەی میکانیزمی “کەڵەکەکردن لە ڕێگەی زەوتکردنەوە”، دەستی بەسەر سەرچاوە سروشتی و مرۆییەکانی کوردستاندا گرتووە لە بەرژەوەندی ناوەند و جۆرێک لە “نادادپەروەری فەزایی”ی سیستماتیکی دروستکردووە کە بە کردەوە ئەم کۆمەڵگایەی لە مافی گەشەسەندنی ناوخۆیی بێبەش کردووە.
چوار. شکستی پرۆژەی دەوڵەت نەتەوەسازی
دەوڵەت نەتەوەسازی پرۆسەیەکە بۆ دروستکردنی “هەستی ئێمە بوون”.
ئەگەر دوای سەد ساڵ لە یەکەمین بنەماڵەی پەهلەویەوە تا ئەمڕۆ، سیاسەتە ئابوورییەکان بوونەتە هۆی:
بژێوی نایاسایی،
پەراوێزخستن،
و هەستێکی قووڵی هەڵاواردن،
ئەمەش بەو مانایەیە کە پڕۆژەی دەوڵەت-نەتەوە بە شێوەیەکی کاریگەر شکستی هێناوە. لەم حاڵەتەدا داواکاری جیابوونەوە یان سەربەخۆیی هۆکاری قەیرانەکە نییە، بەڵکوو کاریگەری و دەرئەنجامی شکستی حکومەتی ناوەندییە لە دروستکردنی سیستەمێکی دادپەروەرانە.
کاتێک سیستەمێک بە چاکسازی نەکراوە دەردەکەوێت (بەهۆی ئەو پێکهاتە ئێستبدادییە کە کاتۆزیان باسی دەکات)، دەرچوون لە سیستەمەکە دەبێتە بژاردەیەکی عەقڵانی.
لە کۆتاییدا بە پێی لۆژیکی ئابووری سیاسی کە لێکۆڵینەوەی بۆ کرا، ئەگەر حکومەتێک بە ناوی “گەشەپێدان”ەوە سەرچاوەکانی هەرێمێک ببات، ژینگەکە وێران بکات، هێزی کار ئاوارە بکات و ڕێگە بە پێکهێنانی ژێرخانی بەرهەمدار نەدات لەوێدا، ئەوا خەڵکی ئەو ناوچەیە مافی خۆیانە بڵێن: ئەمە گەشەسەندن نییە، بەڵکو تاڵانکردنە، و ئێمەش مافی خۆمانە چارەنووسی ئابووری و سیاسی خۆمان لەم خولە خراپە جیا بکەینەوە تا بتوانین بژین و پێشکەوین و چێژوەرگرین لە ژیان و مافی گەشەسەندن. بۆیە داواکاریی چارەی خۆنووسین و سەربەخۆیی لەم چوارچێوەیەدا، داوایەکی سۆزداری یان تەنیا قەومی یان “تجزیەطلبی” و پیلانگێڕیی دەرەکی نییە، بەڵکوو داخوازییەکی مۆدێرن و عەقڵانی و لەسەر بنەمای دادپەروەری ئابوورییە.
گرینگترین چەمکەکان
The Rostow Logic
Take off
Melting Pot
Peseudo- Modernism
Developement of Undevelopement
Remedial Secession
Systematic Undevelopement
The Broken Social Contract
Uneven Developement
Accumulation by Dispossession
Extractive Institutions
Sapital Injustice
Internal Orientalism
Nation-State Building
Informable
سەرچاوە:
Katouzian, Homa (1981). The Political Economy of Modern Iran: Despotism and Pseudo-Modernism, 1926–1979. New York: New York University Press.
Katouzian, Homa (1978). “Oil versus Agriculture: A Case of Dual Resource Depletion in Iran”. The Journal of Peasant Studies, 5(3), 347-369.
Rostow, W. W. (1960). The Stages of Economic Growth: A Non-Communist Manifesto. Cambridge: Cambridge University Press.
Smith, Neil (1984). Uneven Development: Nature, Capital, and the Production of Space. Oxford: Blackwell.
Harvey, David (2003). The New Imperialism. Oxford: Oxford University Press.
Acemoglu, Daron, & Robinson, James A. (2012). Why Nations Fail: The Origins of Power, Prosperity, and Poverty. New York: Crown Business.
Soja, Edward W. (2010). Seeking Spatial Justice. Minneapolis: University of Minnesota Press.